Μαθητές της Α΄ Δημοτικού με προβλήματα αϋπνίας; Δεκάχρονα παιδιά με κόπωση; Κι όμως, στους παιδοψυχολόγους παραπέμπονται σήμερα παιδιά με τέτοιου είδους «ενήλικα» συμπτώματα.
Στο ρεπορτάζ της Άννας Γιάνναρου στην Καθημερινή εξετάζεται το θέμα της υπερ-ανάλωσης των σωματικών και ψυχικών δυνάμεων των παιδιών, σε εκπαιδευτικές εξωσχολικές δραστηριότητες.
«Ο μικρός Φίλιππος, μαθητής της Στ΄ Δημοτικού, πέφτει τα βράδια κατάκοπος στο κρεβάτι. Το ημερήσιο πρόγραμμά του δεν συγκρίνεται ούτε με αυτό των σκληρά εργαζόμενων γονιών του. Κάθε μέρα ξυπνά νωρίτερα από όλους, στις 6.30 π.μ. Τρώει πρωινό, φτιάχνει την τσάντα του και φεύγει για το σχολείο (πηγαίνει σε ιδιωτικό). Επιστρέφει στο σπίτι στις 4 μ.μ. για να φάει κάτι βιαστικά. Στη συνέχεια, θα ξαναπάρει την τσάντα του και θα βγει για κάποια από τις δραστηριότητες στις οποίες έχει εγγραφεί φέτος. Στις 8 μ.μ. θα επιστρέψει, θα κάνει ένα μπάνιο, και θα ξεκινήσει το διάβασμα για το σχολείο. Θα σταματήσει κατά τις 10.30 μ.μ., όταν τα μάτια του αρχίσουν πια να κλείνουν από τη νύστα. Υπνος και πάλι από την αρχή.
Ο Φίλιππος είναι 11 ετών, αλλά η ημέρα του δεν χωράει ούτε μία ώρα παιχνιδιού ή έστω ξεκούρασης, χαζολογήματος. Το ίδιο συνέβαινε όλα τα χρόνια του δημοτικού. Στην Α΄ Δημοτικού έκανε μουσική (σύστημα Orff), ζωγραφική και κολύμβηση. Στη Β΄ Δημοτικού τα ίδια. Στη Γ΄ Δημοτικού έκανε μουσική (πιάνο) και κολύμβηση και πρωτογράφτηκε στο Σώμα Ελλήνων Οδηγών. Στην Δ΄ Δημοτικού άρχισε ξένες γλώσσες (αγγλικά και γαλλικά), ξεκίνησε τένις και μαθήματα καποέιρα. Τα Σάββατα πήγαινε στους Οδηγούς. Στην Ε΄ Δημοτικού συνέχισε τις γλώσσες και το τένις και ξεκίνησε μαθήματα φλογέρας, ενώ συνέχισε να πηγαίνει στους Οδηγούς. Στη Στ΄ Δημοτικού, δηλαδή φέτος, κάνει μουσική (ντραμς), αγγλικά, γαλλικά, τένις και για ακόμα μία χρονιά είναι στους Οδηγούς. Το πρόγραμμα είναι εξαήμερο. Το Σάββατο έχει Οδηγούς, μετά γαλλικά και το διάβασμα της Δευτέρας. Ελεύθερη μένει μόνο η Κυριακή.
«Τα παιδιά είναι κομμάτια»
«Δουλεύει περισσότερο από εμάς», λέει η μητέρα του Μ.Λ. «Κουράζεται πολύ, μέσα στη χρονιά λέει συχνά “δεν αντέχω άλλο”. Τα πρωινά ζορίζεται να ξυπνήσει». Το αξιοσημείωτο είναι ότι η περίπτωση του Φιλίππου δεν είναι ακραία. Δεν βρίσκεται καν στον μέσον όρο. Τουλάχιστον ανάμεσα στους συμμαθητές της τάξης του έχει από τα πιο «χαλαρά» καθημερινά προγράμματα. Οι περισσότεροι φίλοι του εκτός από τα «βασικά», τις δύο ξένες γλώσσες, κάνουν επιπλέον όχι ένα αλλά δύο μουσικά όργανα ή ασχολούνται με δύο αθλήματα, έχοντας πολλές ώρες προπόνηση την εβδομάδα, αγώνες τα Σαββατοκύριακα κ.ο.κ.
«Δεν είναι τυχαίο ότι στην τάξη τα παιδιά είναι κομμάτια», λέει στην «Κ» η Ν.Μ., δασκάλα σε ιδιωτικό σχολείο, που μιλά στην «Κ» υπό τον όρο της ανωνυμίας για προφανείς λόγους. Οπως λέει, το σχολείο χάνει σιγά σιγά τον ρόλο του. «Τα παιδάκια κοιμούνται πάρα πολύ αργά, με αποτέλεσμα στο σχολείο να μην μπορούν να παρακολουθήσουν και να έρχονται αδιάβαστα ουσιαστικά. Στο δημοτικό ειδικά είναι λες και τα παιδιά ζουν για τις δραστηριότητες. Δεν έχουν χρόνο να ξεκουραστούν. Μια μαθήτριά μου κάνει χορό κάθε βράδυ 8-9.30. Θα γυρίσει 10, θα διαβάσει και θα κοιμηθεί 11-12 το βράδυ. Και είναι στο δημοτικό! Γι’ αυτό τα τελευταία χρόνια είναι τόσο υπερκινητικά τα παιδιά. Το παρατηρούμε όλοι οι εκπαιδευτικοί». Οπως λέει, οι οικογένειες έχουν εγκλωβιστεί σε έναν ιδιότυπο ανταγωνισμό, ποια θα προσφέρει τις περισσότερες δραστηριότητες. «Ή απλώς θεωρούν ότι αφού τα κάνουν οι άλλοι, πρέπει να τα κάνουν κι αυτοί. Για πολλούς φυσικά, είναι και ένα είδος “παρκαρίσματος” του παιδιού εκτός σπιτιού».
Και κινέζικα!
Το φαινόμενο δεν παρατηρείται μόνο στα ιδιωτικά σχολεία. Οπως αναφέρει στην «Κ» καθηγήτρια σε κεντρικό δημόσιο σχολείο της Αθήνας, το γεγονός ότι το σχολείο τελειώνει 1.15 μ.μ. δίνει το περιθώριο στους γονείς να προσθέσουν ακόμα περισσότερες δραστηριότητες στα παιδιά. «Εχω παραδείγματα οικογενειών που αφού έχουν τόσες ώρες κενές, τους βάζουν για παράδειγμα και κινεζικά μαζί με τα γαλλικά και τα αγγλικά. Είναι και πρακτικό θέμα. Τα παιδιά πρέπει να απασχολούνται όσο οι γονείς τους εργάζονται». Οταν η μαμά δεν δουλεύει, το πρόγραμμα είναι συνήθως πιο ελαφρύ.
Οι νέες μόδες
Στο δημοτικό, τα περισσότερα παιδιά κάνουν στίβο, ποδόσφαιρο ή τένις. Νέα μόδα αποτελεί και το χιπ χοπ ή οι μοντέρνοι χοροί ή ακόμα και η ζούμπα – αντί για το κλασικό μπαλέτο. Υποχώρηση εμφανίζουν στις προτιμήσεις των παιδιών σήμερα το τάε κβο ντο και οι άλλες πολεμικές τέχνες. Αντίθετα έχουν αυξηθεί τα παιδάκια που εγγράφονται ήδη από το δημοτικό στο… γυμναστήριο. «Τάση» είναι και η ζωγραφική ως εξωσχολική δραστηριότητα, όπως και η ρομποτική.
Στο Γυμνάσιο οι απαιτήσεις του σχολείου αυξάνονται, οπότε το εξωσχολικό πρόγραμμα ελαφρώς χαλαρώνει. Πολλά παιδιά σταματούν για παράδειγμα το μπάσκετ, για να αφοσιωθούν στα διαβάσματά τους και να έχουν το περιθώριο να ξεκουραστούν. Οσοι συνεχίζουν τα αθλήματα, κάνουν συνήθως πρωταθλητισμό ή κάτι που μοιάζει αρκετά με πρωταθλητισμό. Η προπόνηση κολύμβησης είναι καθημερινή, το ίδιο και οι προπονήσεις μπάσκετ, ενώ τα σαββατοκύριακα είναι αφιερωμένα στους αγώνες. Γι’ αυτό παρατηρείται και το φαινόμενο πολλά παιδιά να απουσιάζουν από το σχολείο λόγω τραυματισμών. Κάποια στιγμή το σώμα λυγίζει.
Aπό το υστέρημα
Το καθημερινό αυτό «πηγαινέλα» σε μαθήματα και δραστηριότητες προκαλεί εξάντληση και στους γονείς, ενώ το οικονομικό κόστος είναι συχνά δυσβάσταχτο. «Τον μισό μήνα πεινάω» θα πει με αφοπλιστικό τρόπο η Ε.Κ., μητέρα της 11χρονης Δανάης, η οποία πηγαίνει σε δημόσιο σχολείο. Η Ε.Κ. είναι χωρισμένη. Εργάζεται πωλήτρια σε εμπορικό κέντρο, με μισθό 600 ευρώ. Κι όμως έχει εγγράψει το παιδί σε αγγλικά, γαλλικά και κιθάρα που πληρώνει από την τσέπη της. «Σε όλες τις τάξεις του δημοτικού έκανε αγγλικά και μετά ή στίβο ή τάε κβο ντο ή κολυμβητήριο. Πέρυσι προσθέσαμε τη μουσική και τα γαλλικά. Τα σπορ τα σταμάτησε λόγω των γαλλικών, δεν έβγαιναν οι ώρες». Οπως λέει, έχει κόψει κάθε προσωπικό έξοδο προκειμένου να αντεπεξέρχεται στα έξοδα των δραστηριοτήτων του παιδιού. «Το βλέπω ως επένδυση. Σαν κάτι που θα αποδώσει αργότερα στις σπουδές της. Επίσης, εφόσον δεν έχουμε άλλες εξόδους, τα σαββατοκύριακα εγώ δουλεύω συνήθως, είναι ένας τρόπος το παιδί να κοινωνικοποιείται, να βλέπει τις φίλες της». Η Ε.Κ. έχει και έναν γιο που πηγαίνει ακόμα στον παιδικό σταθμό. «Δεν θέλω να το σκέφτομαι ότι θα αρχίσει κι αυτός τα ίδια…».
Η μητέρα του Φιλίππου περιγράφει την κατάσταση σαν έναν χορό στον οποίο αν μπεις πρέπει να χορέψεις. «Οχι όλοι, αλλά αρκετοί γονείς αναγνωρίζουμε το πρόβλημα, το πόσο επιβαρύνονται σωματικά και ψυχολογικά τα παιδιά μας αλλά και εμείς οικονομικά. Κι όμως συνεχίζουμε να το κάνουμε, σαν τον καπνιστή που ενώ ξέρει ότι το τσιγάρο βλάπτει, συνεχίζει να καπνίζει αρειμανίως». Οταν καμιά φορά κοντοστέκεται από το καθημερινό τρέξιμο, θυμάται την εξήγηση που δίνει η ίδια. «Είναι το άγχος το παιδί μου να αποκτήσει όσο περισσότερα εφόδια γίνεται, έτσι ώστε να έχει μια καλή ζωή στη συνέχεια. Αν τον βγάλω από όλα αυτά, είναι σαν να τον βγάζω από το παιχνίδι. Εξάλλου τι θα έκανε εάν δεν έκανε όλες αυτές τις δραστηριότητες; Θα έβγαινε έξω να παίξει; Πού;».
Μια περιουσία σε φροντιστήρια και ιδιαίτερα
Πάνω από 2,5 δισ. ευρώ τον χρόνο υπολογίζεται ότι δίνουν οι ελληνικές οικογένειες για να καλύψουν συνολικά όλο το «πακέτο» εκπαιδευτικών αναγκών των μαθητών δημοτικού, γυμνασίου και λυκείου. Σύμφωνα με την ετήσια έκθεση του Κέντρου Ανάπτυξης Εκπαιδευτικής Πολιτικής της ΓΣΕΕ (ΚΑΝΕΠ-ΓΣΕΕ) για την εκπαίδευση, μεταξύ άλλων, τα έξοδα για ξένες γλώσσες φτάνουν τα 621.164.425 ευρώ, ενώ τα φροντιστήρια και ιδιαίτερα μαθήματα «απορροφούν» 753.633.197 εκατ. ευρώ. Για αγορά βιβλίων και μαθήματα τεχνών και υπολογιστών δαπανώνται 176 εκατ. και 184 εκατ. ευρώ αντιστοίχως.
Το εντυπωσιακό είναι ότι μολονότι την τριετία 2013-2015 (οπότε υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία), η ελληνική οικογένεια μείωσε λόγω κρίσης ενδεικτικά κατά 35% τα έξοδα που αφορούν σε αγορές βιβλίων και γραφικής ύλης και κατά 33% τις «οικονομικές μεταβιβάσεις για σπουδές στο εσωτερικό», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, οι περικοπές στα φροντιστήρια και στα ιδιαίτερα μειώθηκαν μόνο κατά 1,1% και 0,7% αντιστοίχως.
«Χάνουν την παιδικότητά τους και μπαίνουν σε καθημερινότητα ενηλίκου»
Μαθητές της Α΄ Δημοτικού με προβλήματα αϋπνίας; Δεκάχρονα παιδιά με κόπωση; Κι όμως, στους παιδοψυχολόγους παραπέμπονται σήμερα παιδιά με τέτοιου είδους «ενήλικα» συμπτώματα. «Τα τελευταία τρία χρόνια ιδίως, το πρόβλημα είναι πολύ έντονο», λέει στην «Κ» η ψυχολόγος με ειδίκευση στη συμβουλευτική γονέων Βεατρίκη Γληνού. «Προσωπικά έχω πολλά περιστατικά παιδιών ακόμα και Α΄ και Β΄ Δημοτικού που μου παραπέμπονται με αίτημα την ανακούφιση συμπτωμάτων όπως αϋπνία, νευρικότητα, κόπωση, ευερεθιστότητα. Αφού αποκλείσουμε παθολογικούς παράγοντες, παρατηρούμε ότι πολύ συχνά αποτελούν συμπτώματα στρες». Οπως λέει, πρόκειται για στρες που πηγάζει από το υπερφορτωμένο τους πρόγραμμα.
«Ιδίως στο δημοτικό, τα παιδιά μετά το σχολείο κάνουν δύο ξένες γλώσσες, δύο αθλήματα, δύο μουσικά όργανα. Χάνουν την παιδικότητά τους και μπαίνουν σε μια καθημερινότητα ενηλίκου. Τα παιδιά προσπαθούν να τα πηγαίνουν καλά σε πάρα πολλά πράγματα ταυτόχρονα, το οποίο τους προκαλεί στρες που δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν. Προσπαθούν να είναι σωστά και να μην παραπονιούνται, αλλά αργά ή γρήγορα θα αντιδράσουν. Θα υπάρξουν εκρήξεις θυμού, άγχος, προβλήματα στις σχέσεις της οικογένειας. Μπορεί οι αντιδράσεις στη συνέχεια να γενικευθούν. Το παιδί να μη θέλει να πάει καθόλου σε δραστηριότητες, να βγάλει επιθετικότητα ή θυμό».
«Δώστε στα παιδιά ελεύθερο χρόνο»
Οι ειδικοί απευθύνονται και μέσω της «Κ» στους γονείς, ζητώντας τους να αφήσουν ελεύθερο χρόνο στα παιδιά τους. «Δυστυχώς, βλέπουμε ότι οι γονείς δεν αναγνωρίζουν το πρόβλημα», επισημαίνει η κ. Γληνού. «Το μεγαλύτερο ποσοστό έχει άγχος να μπορέσουν τα παιδιά να ακολουθήσουν αυτό το πρόγραμμα, Εμείς ζητάμε να προσπαθήσουν να σχετιστούν με τα παιδιά τους. Λείπει η σχέση. Η επικοινωνία περιορίζεται στο “πότε θα διαβάσεις;”, “διάβασες;”. Οι γονείς δυσκολεύονται οικονομικά, έχουν άγχος και ενοχές και φόβο ότι αν δεν το κάνουν αυτό δεν θα είναι καλοί γονείς. Καλός γονιός, όμως, είναι αυτός που θα σχετιστεί με το παιδί του. Τα παιδιά θέλουν αγάπη και χρόνο να διασκεδάσουν και να χαλαρώσουν. Πρέπει να ακούσουν τις ανάγκες των παιδιών τους».
Οπως λέει η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Ερα Μουλάκη, η υγιής τεμπελιά είναι πολύ ενοχοποιημένη στην Ελλάδα. «Εχει βρεθεί ότι τα παιδιά χρειάζονται πολύ ελεύθερο χρόνο για να αφομοιώσουν αυτά που μαθαίνουν, αλλά και για να αναπτύξουν την αυτονομία τους και τη δημιουργικότητά τους. Ελεύθερος χρόνος σημαίνει αδόμητος χρόνος. Χωρίς κανόνες του ενήλικα. Το παιδί μπορεί και να βαρεθεί, αλλά δεν είναι χαμένος χρόνος. Είναι τότε που το παιδί μπορεί να “χωνέψει” πράγματα, να δημιουργήσει έναν εσωτερικό διάλογο».
Το σκανδιναβικά μοντέλα
Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι τα παιδιά προσπαθούν να τα πηγαίνουν καλά σε πολλά πράγματα, το οποίο προκαλεί στρες που δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν.
Η ψυχολόγος και ειδική παιδαγωγός Χρύσα Παπακυργιάκη θα αναφερθεί στα σκανδιναβικά μοντέλα εκπαίδευσης. «Εκεί ενισχύεται το ελεύθερο παιχνίδι γιατί θεωρείται φορέας μάθησης. Εδώ τα παιδιά θα παίξουν μπάσκετ, το οποίο όμως είναι οργανωμένη δραστηριότητα. Εμείς οτιδήποτε άλλο το βλέπουμε χάσιμο χρόνου. Και ανεβάζουμε συνεχώς τον πήχυ. Ομως σε όσες περισσότερες δραστηριότητες γράφουμε το παιδί, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να είναι καλό σε μία. Δεν μπορεί να ασχοληθεί με κάτι που του αρέσει πραγματικά ή ακόμα και να καταλάβει τι του αρέσει». Τι κάνουμε όμως πρακτικά; «Αποφεύγουμε να γράφουμε το παιδί μας σε περισσότερες από δύο δραστηριότητες και αποφεύγουμε κάθε είδους εξετάσεις στο δημοτικό εάν βλέπουμε ότι το παιδί ειναι στρεσαρισμένο. Ας δώσουν για διπλώματα π.χ. ωδείου ή καράτε στο γυμνάσιο και ας καθυστερήσουμε τα διπλώματα των αγγλικών για το λύκειο».