Η συμπεριληπτική γλώσσα(inclusive language) ή άφυλη-ουδέτερη γλώσσα: Λέξεις με κατάληξη "@"

Ακούγοντας ή διαβάζοντας κάποιος ή κάποια για συμπεριληπτική γλώσσα, δεν θα δώσει ιδιαίτερη σημασία γιατί πιθανότατα θα θεωρήσει ότι αφορά κάποιον επιστημονικό όρο της Γλωσσολογίας. Αν όμως μάθει ότι η συμπεριληπτική γλώσσα ονομάζεται και ουδέτερη ως προς το φύλο ή μη σεξιστική γλώσσα, θα προβληματιστεί και μάλλον θα αναζητήσει περισσότερα στοιχεία γι’ αυτή. Με τη συμπεριληπτική γλώσσα, που δεν αφορά μόνο γλωσσολόγους, αλλά όλες και όλους μας θα ασχοληθούμε στο σημερινό μας άρθρο.

Συμπεριληπτική γλώσσα (inclusive language)

Ο όρος «συμπεριληπτική γλώσσα», προέρχεται από το αγγλικό inclusive language. Στο επίσημο έγγραφο του Ευρωκοινοβουλίου (2018) που φέρει την υπογραφή του αντιπροέδρου του (και ευρωβουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ) Δημήτρη Παπαδημούλη, ο οποίος είναι πρόεδρος της ομάδας Υψηλού Επιπέδου για την Ισότητα των Φύλων και την Διαφορετικότητα διαβάζουμε τα εξής:

«Το 2008 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ήταν ένας από τους πρώτους διεθνείς οργανισμούς που εξέδωσαν πολυγλωσσικούς οδηγούς χρήσης ουδέτερης προς το φύλο γλώσσας. Θεωρώ (εννοείται ο κ. Παπαδημούλης) θετικό το γεγονός ότι έκτοτε, πολλά άλλα θεσμικά όργανα και οργανισμοί έχουν εκδώσει θεσμικούς οδηγούς». Δέκα χρόνια αργότερα η Ομάδα Υψηλού Επιπέδου για την Ισότητα των Φύλων και τη Διαφορετικότητα επικαιροποίησε τον συγκεκριμένο Οδηγό. Ας δούμε πώς ορίζει η Ομάδα αυτή του Ευρωκοινοβουλίου τη συμπεριληπτική ή ουδέτερη ως προς το φύλο γλώσσα:

«Ή ουδέτερη ως προς το φύλο γλώσσα είναι ένας γενικός όρος ο οποίος καλύπτει τη χρήση μη σεξιστικής γλώσσας, συμπεριληπτικής γλώσσας ή δίκαιης ως προς το φύλο γλώσσας. Σκοπός της ουδέτερης ως προς το φύλο γλώσσας είναι να αποφεύγονται επιλογές λέξεων στις οποίες μπορεί να αποδοθεί χαρακτήρας προκατάληψης, διάκρισης ή απαξίωσης, επειδή υπονοούν ότι ένα βιολογικό ή κοινωνικό φύλο είναι ο κανόνας. Η χρήση δίκαιης και συμπεριληπτικής ως προς το φύλο γλώσσας συντελεί επίσης στη μείωση έμφυλων στερεοτύπων, προάγει την κοινωνική αλλαγή και συμβάλλει στην επίτευξη της ισότητας των φύλων. Η ουδέτερη ή συμπεριληπτική ως προς το φύλο γλώσσα δεν είναι απλώς ζήτημα πολιτικής ορθότητας. Η γλώσσα αντανακλά και επηρεάζει δυναμικά νοοτροπίες, συμπεριφορές και αντιλήψεις».

Σύμφωνα με το Collins English Dictionary, το μόνο από τα μεγάλα ξένα λεξικά που περιέχει τον όρο «inclusive language» , αυτή είναι: «Γλώσσα που αποφεύγει τη χρήση κάποιων εκφράσεων ή λέξεων που θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αποκλείουν συγκεκριμένες ομάδες ανθρώπων, ιδιαίτερα λέξεις για το φύλο όπως «άνδρας», «άνδρες» (περιληπτικά) και αρσενικές αντωνυμίες που θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αποκλείουν (τις) γυναίκες».

Οι οδηγίες του Ευρωκοινοβουλίου για τις διάφορες γλώσσες

Στο πολυγλωσσικό περιβάλλον του Ευρωκοινοβουλίου, σύμφωνα με την έκθεσή του στην οποία αναφερθήκαμε είναι αναπόφευκτο να υπάρξουν οδηγίες και αναφορές για κάθε «κατηγορία» από αυτές. Έτσι υπάρχουν:

Γλώσσες με φυσικά γένη (όπως τα αγγλικά, τα δανικά και σουηδικά), στις οποίες τα ουσιαστικά που δηλώνουν πρόσωπα είναι ως επί το πλείστον ουδέτερα ως προς το φύλο, ενώ υπάρχουν ειδικές για κάθε φύλο προσωπικές αντωνυμίες.

Η γενική τάση στις γλώσσες αυτές είναι να μειωθεί στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό η χρήση έμφυλων όρων (σημ. έμφυλος=αυτός που αφορά τα δύο φύλα, ιδιαίτερα σε θέματα ισότητας). Η γλωσσική στρατηγική που χρησιμοποιείται στην πλειονότητα των περιπτώσεων σε αυτές τις γλώσσες είναι η «ουδετεροποίηση». Προκειμένου να αποφεύγονται αναφορές στο φύλο μπορούν να χρησιμοποιούνται ουδέτεροι ως προς το φύλο όροι, δηλαδή λέξεις που δεν έχουν έμφυλο χαρακτήρα και αναφέρονται στους ανθρώπους γενικότερα και όχι σε γυναίκες ή άνδρες (π.χ. οι λέξεις chairman – chairwoman, διευθυντής – διευθύντρια, αντικαθίστανται από τις λέξεις chair – chairperson, spokesman- spokeswoman ,επίσημος/ επίσημη εκπρόσωπος αντικαθίστανται από τη λέξη spokeperson κλπ.).

Γλώσσες με γραμματικά γένη (όπως τα γερμανικά, λατινογενείς γλώσσες και οι σλαβικές γλώσσες), στις οποίες κάθε ουσιαστικό έχει γραμματικό γένος και το γραμματικό γένος των ουσιαστικών που δηλώνουν πρόσωπα συμπίπτει, κατά κανόνα με το φύλο του προσώπου στο οποίο αναφέρονται. Δεδομένου ότι είναι σχεδόν αδύνατο από λεξιλογική άποψη, να δημιουργηθούν ευρέως αποδεκτοί ουδέτεροι ως προς το φύλο τύποι από υπάρχουσες λέξεις στις εν λόγω γλώσσες, έχουν αναζητηθεί και συστηθεί εναλλακτικές προσεγγίσεις στη διοικητική και πολιτική γλώσσα. Η «θηλυκοποίηση» (δηλαδή η χρήση του αντίστοιχου θηλυκού τύπου όρων αρσενικού γένους ή η χρήση αμφότερων των τύπων) είναι μια προσέγγιση που χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο σε αυτές τις γλώσσες, ιδίως σε κείμενα επαγγελματικού περιεχομένου όπως στην περίπτωση επαγγελματικών τίτλων που αναφέρονται σε γυναίκες.

Τέλος σε γλώσσες χωρίς γένη (όπως τα εσθονικά, τα φιλανδικά και τα ουγγρικά), στις οποίες δεν υπάρχουν γραμματικά γένη ούτε για τα ουσιαστικά ούτε για τις αντωνυμίες, δεν χρειάζεται καμία ειδική στρατηγική για να εξασφαλιστεί η συμπεριληπτική ως προς το φύλο χρήσης τους, εκτός από τις πολύ συγκεκριμένες περιπτώσεις που εξετάζονται στις ειδικές οδηγίες γι’ αυτές τις γλώσσες.

«Έμφυλη γλώσσα» τα Ελληνικά, κατά το Ευρωκοινοβούλιο

Στο τέλος της έκθεσης του Ευρωκοινοβουλίου, δίνονται «ειδικές οδηγίες για τα ελληνικά». Σύμφωνα με τους συντάκτες της έκθεσης και τον κ. Παπαδημούλη που την προσυπογράφει, τα «ελληνικά είναι μια γλώσσα που διαθέτει όχι μόνο τρία γένη (αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο) αλλά και τα αντίστοιχα άρθρα. Κατά συνέπεια, δεν μπορεί να γίνεται λόγος για ουδέτερη ως προς το φύλο γλώσσα. Τα ελληνικά είναι έμφυλη γλώσσα και κατ’ ανάγκη ισχύουν οι κανόνες της».

Γενική χρήση του αρσενικού γένους: Στις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες το αρσενικό γένος χρησιμοποιείται για να δηλώσει όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως, ενώ το θηλυκό χρησιμοποιείται αποκλειστικά για τις γυναίκες. Το πρόβλημα σε γλώσσες όπως η αγγλική και η γαλλική ξεκινά ίσως από την ταύτιση του λεξήματος «άνθρωπος» με το λέξημα «άνδρας» (man, homme). Στην ελληνική, η λέξη «άνθρωπος» είναι μεν αρσενικού γένους αλλά αναφέρεται σαφώς σε ανθρώπους κάθε φύλου, επιτρέποντάς μας κατ’ αρχήν να εξακολουθήσουμε να χρησιμοποιούμε ιστορικές εκφράσεις όπως «δικαιώματα του ανθρώπου» ή «επιτροπή σοφών».

Προκειμένου να μην επιβαρύνονται τα κείμενα, θα πρέπει να αποφεύγεται η χρήση των άρθρων στο αρσενικό γένος όταν πρόκειται για αναφορά σε άνδρες και γυναίκες (ο/η πρόεδρος, ο/η υπουργός, ο/η βουλευτής, του/της πολιτικού, του/της ιατρού κλπ.), όπως και των διπλών τύπων· είτε πρόκειται για επαγγέλματα (μεταφραστής-μεταφράστρια) είτε για μετοχές. Μπορεί να χρησιμοποιείται ο γενικός (αρσενικός) τύπος στην ονομαστική πληθυντικού (οι μαθητές, οι ενδιαφερόμενοι κλπ.).

Η έκθεση του Ευρωκοινοβουλίου προτείνει τη χρήση του πληθυντικού που είναι κοινή και για τα δύο γραμματικά γένη (π.χ. πρόεδροι, υπουργοί, βουλευτές, πολιτικοί) και αλλού, όπου αυτό είναι εφικτό, τη χρήση εναλλακτικού όρου στον πληθυντικό (π.χ. αντί για καθηγητής, καθηγήτρια να χρησιμοποιείται η λέξη εκπαιδευτικοί). Δεν παίρνει όμως υπόψη της ότι εκπαιδευτικοί είναι ακόμα οι νηπιαγωγοί και οι δασκάλες/δάσκαλοι. Το παράδειγμα που χρησιμοποιεί είναι λανθασμένο!
Προτείνει επίσης τη χρήση της προστακτικής (π.χ. για υποψηφίους “αναφέρετε το όνομα και τη διεύθυνσή σας”). Ένα απολύτως ασαφές και ακατανόητο παράδειγμα…

Και ακόμα: τη χρήση παθητικής φωνής (αντί «ο πρόεδρος διαβιβάζει τα έγγραφα στις αρμόδιες υπηρεσίες» να γίνεται «τα έγγραφα διαβιβάζονται στις αρμόδιες υπηρεσίες», όπου αυτή ενδείκνυται). Έτσι έχουμε όμως κατάργηση του υποκειμένου (ο πρόεδρος) και ασάφεια («τα έγγραφα διαβιβάζονται»). Πώς διαβιβάζονται τα έγγραφα; Αυτόματα;

Προτείνει τέλος τη χρήση πληθυντικού αριθμού συνοδευόμενη την πρώτη φορά μόνο από ονοματικό προσδιορισμό του τύπου («… οι αγρότες, άνδρες και γυναίκες…») προκειμένου να μην επιβαρύνεται το κείμενο με επαναλήψεις διπλών τύπων. Δηλαδή αν αντί για τα παραπάνω, πει ή γράψει κάποιος «…οι αγρότες και οι αγρότισσες…», επιβαρύνεται το κείμενο;

Βέβαια, στο τέλος της σχετικής παραγράφου και οι ίδιοι οι συντάκτες της έκθεσης, αναγνωρίζουν ότι: «Μπορεί ωστόσο να υποστηριχθεί επίσης ότι η γενική, περιεκτική λειτουργία του αρσενικού τύπου είναι, σε αυτές τις περιπτώσεις, τόσο συνήθης και προφανώς και προφανής, εξίσου για τους ομιλητές και για τις ομιλήτριες η συχνότητά τους, ώστε να μην χρειάζεται εκτεταμένη παρέμβαση στην έως τώρα πρακτική».
Αφού λοιπόν δεν χρειάζεται «εκτεταμένη παρέμβαση» για ποιο λόγο την κάνατε;

Στη συνέχεια το Ευρωκοινοβούλιο δέχεται ότι για ορισμένες λέξεις αρκεί το άρθρο για διάκριση του φύλου π.χ. ο κύριος/η κυρία βουλευτής, ο κύριος/η κυρία γραμματέας, ο κύριος/η κυρία δικηγόρος κλπ. Είναι γνωστό εδώ και καιρό ωστόσο ότι κόμματα της αριστεράς αποκαλούν τις γυναίκες βουλευτές βουλευτίνες ή… βουλεύτριες.

«Οι αποκλειστικά θηλυκοί τύποι που δημιουργήθηκαν σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται κυρίως στον καθημερινό, προφορικό λόγο (“αστυνομικίνα”, “εφοπλιστίνα”, “πρωθυπουργίνα”), αποτυπώνοντας το γεγονός ότι όλο και περισσότερες γυναίκες διευρύνουν τους επαγγελματικούς τους ορίζοντες και αναλαμβάνουν περισσότερα αξιώματα», γράφει η έκθεση του Ευρωκοινοβουλίου. Συμφωνούμε σε γενικές γραμμές, αν εξαιρέσουμε τη λέξη “πρωθυπουργίνα” που είναι μάλλον αδόκιμη και καθόλου σύγχρονη, καθώς υπάρχει ως τίτλος έργου («Η Πρωθυπουργίνα»), του Τίμου Μωραϊτίνη, ήδη από το 1908.

Τέλος η έκθεση του Ευρωκοινοβουλίου αναφέρει ότι «υπάρχουν λέξεις για τις οποίες δεν υπάρχει λέξη στο άλλο γένος (πυροσβέστης, μαία, αεροσυνοδός κλπ.), αλλά τουλάχιστον δεν σχηματίζονται με τη λέξη “man” (sic) ως συνθετικό, όπως συμβαίνει σε αρκετές περιπτώσεις στα αγγλικά (fireman, policeman, airman) και άρα η χρήση τους δεν παραπέμπει τόσο έντονα σε διάκριση φύλου. Στο πλαίσιο αυτό, θα μπορούσε να εξεταστεί και η χρήση εναλλακτικών όρων για την περιγραφή ενός επαγγέλματος: “προσωπικό καθαρισμού” αντί για “καθαρίστριες”, νοσηλευτικό προσωπικό αντί για “νοσοκόμες”».

Τι να πρωτοθαυμάσει κανείς εδώ…: “υπάρχουν λέξεις για τις οποίες δεν υπάρχει…”; “Τουλάχιστον δεν σχηματίζονται με τη λέξη “man”! Τι σχέση έχει η λέξη “man” με τα ελληνικά; Η λέξη πυροσβέστης υπάρχει στο θηλυκό γένος (πυροσβέστρια), όπως και η λέξη μαία (μαιευτής) (ΧΡΗΣΤΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, της ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ, Έκδοση 2014).

Η αμερικανική παράνοια με την «inclusive language»

Αν όλα αυτά φαίνονται περίεργα σε κάποιες και κάποιους, υπάρχουν και χειρότερα. Έτσι η συμπεριληπτική γλώσσα στα αγγλικά/αμερικάνικα ξεφεύγει από κάθε λογική κάποιες φορές. Έτσι οι υποστηρικτές της γλώσσας αντικατάστασης προτείνουν: Στελεχωμένος, αντί για επανδρωμένος, νέα γυναίκα, αντί για κορίτσι (young woman αντί για girl), άνθρωπος με χρώμα, αντί για νέγρος ή ανατολίτης-Ασιάτης, μετανάστης χωρίς χαρτιά (undocumented immigrant), αντί για λαθρομετανάστης ή παράτυπος μετανάστης (illegal immigrant), μοντέλο με καμπύλες, αντί για χοντρό μοντέλο, αντί για είναι ομοφυλόφιλος (he is a gay) «είναι ομοφυλόφιλο άτομο, πρόσωπο» (he is a gay person), «Καλές γιορτές» αντί για «Καλά Χριστούγεννα», Χειμερινές διακοπές, αντί για Διακοπές Χριστουγέννων, αρίθμηση ετών με ΠΚΕ/ΚΕ (Πριν από την Κοινή Εποχή, Κοινή Εποχή) αντί για π.Χ./μ.Χ.(BCE/CE στα αγγλικά), “εργάτρια του σεξ”, αντί για “πόρνη”, “κηδεμόνας ή γονέας κατοικίδιου ζώου”, αντί για “ιδιοκτήτης κατοικίδιου” κ.ά. Το «κηδεμόνας ή γονέας κατοικίδιου ζώου», εισήχθη το 1999 από τον Δρ. Elliot Katz και την ομάδα του, καθώς ταύτισε την ιδιοκτησία ζώων με την ανθρώπινη σκλαβιά, δηλώνοντας ότι δεν «κατέχουμε τα ζώα, απλά είμαστε, “κηδεμόνες” τους». Έτσι φτάσαμε στο σημείο ορισμένες και ορισμένοι να αυτοσυστήνονται ως «γατογονείς» ή «σκυλογονείς»…

Τα… φοιτητά και τα καλλιτεχνά…

Στο πλαίσιο αυτής της πρακτικής, έχει αρχίσει να καθιερώνεται στη χώρα μας ένα ουδέτερο γένος για λέξεις που μέχρι τώρα γνωρίζαμε ότι έχουν μόνο αρσενικό και θηλυκό γένος: φοιτητής-φοιτήτρια, σπουδαστής-σπουδάστρια, καλλιτέχνης-καλλιτέχνιδα. Κατά την κατάληψη της ΑΣΚΤ τον περασμένο Μάρτιο εκδόθηκε ανακοίνωση, τμήμα της οποίας παραθέτουμε: «Το τελευταίο διάστημα, σύσσωμα τα σπουδαστά-τριες-τες (σημ: άτονο το-τες της κατάληξης, δηλαδή σπούδαστες ή σπουδάστες και χωρίς κόμμα ενδιάμεσα…) και τα φοιτητά-τριες-τες (ισχύουν τα ίδια λάθη με το προηγούμενο) του πολιτισμού και της τέχνης κινητοποιούνται κόντρα στις αντιδραστικές μεθοδεύσεις της κυβέρνησης. Τα καλλιτεχνικά/ιδες/ες (λείπουν οι παύλες πριν τις καταλήξεις…) δείχνουν ότι δεν πρόκειται να το βάλουν κάτω’»…

Ενώ στο indymedia.gr διαβάζουμε: «Μισθοί για τα φοιτητά και κάποιες σκέψεις γύρω από τις διάφορες μορφές αορατοποιημένης (ποια είναι η ετυμολογία της λέξης άραγε) εργασίας» (15 Μαρτίου 2021). Ο Τάκης Θεοδωρόπουλος γράφει για ένα ουδέτερο γένος «το οποίο υπερβαίνει τα όρια της ανθρώπινης κατάστασης»… Πολύ συχνά, τα τελευταία γράμματα μιας λέξης που δηλώνουν το γένος της, αντικαθίστανται από το @, π.χ. φοιτητ@. Όταν η άγνοια, οδηγεί στην παράνοια, το αποτέλεσμα είναι καταστροφικό, νομίζουμε.

Επίλογος

Η ελληνική γλώσσα έχει ιστορία χιλιάδων ετών. Οι όποιες αλλαγές σ’ αυτήν με το πέρασμα του χρόνου προέκυψαν με φυσικό τρόπο και όχι με άνωθεν υποδείξεις, περιορισμούς ή ντιρεκτίβες. Ορισμένες και ορισμένοι στο πλαίσιο της πολιτικής ορθότητας και όχι μόνο, βάλθηκαν να παραποιήσουν και να αλλοιώσουν και την ελληνική γλώσσα, μετά από τόσα άλλα. Η ισότητα των φύλων δεν θα έρθει προσθέτοντας μια κατάληξη σε κάποιες λέξεις ή με τη χρήση αδόκιμων νεολογισμών. Δικαίωμα καθεμιάς και καθενός είναι να αυτοπροσδιορίζεται και να αυτοχαρακτηρίζεται όπως θέλει. Δικαιωματιστές, εθνομηδενιστές και λοιποί, στη χώρα που γέννησε τη Δημοκρατία(άσχετα αν κάποιες/-οι διαφωνούν), ειδικά σε αυτή, όσο κι αν προσπαθήσουν οι δεν θα μπορέσουν, ό,τι κι αν κάνουν να επιβάλλουν τις απόψεις τους…Και όσες κερκόπορτες κι αν προσπαθήσουν να βρουν, δεν θα καταφέρουν να πετύχουν τους σκοπούς τους…

ΥΓ. Οι ασάφειες του κειμένου του Ευρωκοινοβουλίου, οφείλονται στους συντάκτες του…