Σε μία διάλεξή του στο Wolfson Law Society του κολεγίου Wolfson, του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, στις 31 Οκτωβρίου του 2013, ο Καθηγητής Σπύρος Φλογαϊτης είχε επισημάνει το πρόβλημα της “Ελλάδας, ως μιας χώρας με αδύναμους θεσμούς, μιας χώρας σε κρίση.”
Ξεκινώντας από την εποχή της Ελλάδας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία λέει πως:
Όλα τα κράτη της Ευρώπης, ιδιαίτερα στη Δυτική Ευρώπη, αποτελούν την θεσμική και κοινωνική εξέλιξη από την εποχή της ύστερης φεουδαρχίας μέχρι σήμερα. Τον 14ο αιώνα, οι κοινωνίες της Ευρώπης άρχισαν να αναπτύσσουν θεσμούς που οδήγησαν σταδιακά στην έννοια του κράτους. Σε αυτή την εξέλιξη, η Αγγλία, η Γαλλία, η Πορτογαλία, η Ισπανία, η Γερμανία – Γερμανία σε εκείνες τις ημέρες δεν υπήρχε, αλλά τα γερμανικά κρατίδια – συμμετείχαν και συνέβαλαν σε αυτή την εξέλιξη, αλλά η Ελλάδα δεν ήταν εκεί. Η Ελλάδα ήταν μία από τις επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Στη συνέχεια, περνώντας από όλα τα στάδια της ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας, καταλήγει στο 1981:
Το 1981, οι σοσιαλιστές έρχονται στην εξουσία. Είναι ένα νέο κόμμα που γεννήθηκε μετά το 1974 και αντιπροσωπεύει το σύνολο αυτής της νέας κοινωνίας που γεννήθηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, πριν από τη δικτατορία, μετά τη δικτατορία, και τα έτη 1982-1984 ήταν χρόνια μεταρρυθμιστικά. Ωστόσο, οι μεταρρυθμίσεις που έλαβαν χώρα το 1982-1984, έγιναν πολύ αργά , ήταν οι μεταρρυθμίσεις που θα έπρεπε να είχαν λάβει χώρα στη δεκαετία του εξήντα και του εβδομήντα. Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, οι νέες μορφές συμμετοχής στην τοπική κυβέρνηση, ήρθαν στην Ελλάδα από την Ιταλία, επειδή πολλοί από τους ομογενείς μας κατά τη διάρκεια της δικτατορίας είχαν βρει καταφύγιο στην Ιταλία. Όταν όμως ήρθαν στην Ελλάδα, στην Ιταλία είχαν ήδη σταματήσει να εφαρμόζονται, διότι η κοινωνία είχε αλλάξει. Ήταν αργοπορημένες μεταρρυθμίσεις, όχι πάντα άριστης ποιότητας, και ήταν οι μεταρρυθμίσεις που βρισκόντουσαν σε παραδοσιακό μοτίβο. Ποιο ήταν το παραδοσιακό πρότυπο; Ότι το Κράτος κάνει τα πάντα. Το Κράτος έχει τα μέσα για να κάνει τα πάντα.
Αυτά είναι τα χρόνια που οι Έλληνες αρχίζουν να δανείζονται όλο και περισσότερα χρήματα. Το υπόλοιπο (balance) ήταν πάνω κάτω σε καλή κατάσταση το 1980, αλλά μετά το 1981 θα αρχίσουμε να δανειζόμαστε χρήματα, περισσότερο ίσως από ό, τι θα μπορούσαμε να αντέξουμε οικονομικά. Και μια μέρα η νέα πολιτική για το ευρώ έρχεται από τις Βρυξέλλες. Θα είμαστε εκεί; Φυσικά και θα είμαστε εκεί. Η πολιτική μας τάξη ήθελε να είναι στο ευρώ για πολλούς λόγους και μπορώ να σας πω ότι για μένα, προσωπικά, όταν μπήκαμε στο Ευρώ, ήταν ότι πιο ανήκουστο, να το πούμε έτσι, ήταν κάτι που δεν είχα σκεφτεί ποτέ ότι θα συμβεί στη ζωή μου, δηλαδή να έχουμε το ίδιο νόμισμα με τους Γερμανούς. Αυτό ποτέ δεν πίστευα ότι θα συνέβαινε, γιατί ξέρω ότι όταν ήμουν ένα νεαρό αγόρι στη μικρή επαρχία μου, οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ήξεραν τι παπούτσια φορούσαν και τώρα ήμασταν σε μια κοινότητα όπου είχαμε το ίδιο νόμισμα με τους Γερμανούς . Και μέσα σε αυτή την αβάσιμη ευφορία, είχαμε ξεχάσει ότι το ευρώ ήταν ένα νόμισμα που δημιουργήθηκε σε μια συγκεκριμένη πλατφόρμα. Η Ευρώπη ήθελε συγκεκριμένες προϋποθέσεις για την ένταξη στο ευρώ και προκειμένου να έχεις τις συγκεκριμένες προϋποθέσεις που απαιτούνται έπρεπε να κάνεις τις κατάλληλες μεταρρυθμίσεις.
Δύο πράγματα: είπαν ότι είπαμε ψέματα στην Ευρώπη. Εμείς δεν είπαμε ψέματα στην Ευρώπη. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Η Ευρώπη γνώριζε πολύ καλά τι κάναμε. Κάναμε μια συμφωνία ανταλλαγής και στείλαμε ένα μέρος του ελλείμματος μας 20 χρόνια μετά. Ήταν νόμιμη. Ανακοινώθηκε. Αυτό έγινε από μια γνωστή διεθνής εταιρεία και, όταν είπα το ίδιο πράγμα μία ημέρα σε ένα συνέδριο στη Γαλλία, δέχθηκα επίθεση από τους Γάλλους, “Ω, μας είπες ψέματα.” Είπα, “Ποιοι ήταν οι πρώτοι που δεν τήρησαν τις προϋποθέσεις του Ευρώ; Αν θυμάμαι καλά, είπα, “ήταν η Γαλλία. Μήπως έχετε τηρήσει τον κανόνα του τρία τοις εκατό; Όχι, δεν το κάνατε. Πώς μπορείτε να μου λέτε ότι είναι η χώρα μου, η οποία δεν τηρεί τους κανόνες; Όλα μαζί, τα έθνη της Ευρώπης, μπορούν να αγοράσουν την ελληνική οικονομία και να σταματήσει το πρόβλημα στη διάρκεια μιας νύχτας. ” Αλλά διάβασα χθες στην εφημερίδα Le Monde για την ανικανότητα της Γαλλίας να κάνει τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις.
Η Γαλλία είναι μια μεγάλη χώρα, αλλά η Γαλλία δεν είναι το πρόβλημα της Ελλάδα. Το πρόβλημα στην Ελλάδα είναι ότι δεν είχαμε διαβάσει το έγγραφο, όταν υπογράψαμε. Δεν είναι ότι δεν είπαμε την αλήθεια. Είναι σαν να πηγαίνει κάποιος στην τράπεζα, έχουν μικρά γράμματα, βλέπετε. Θα υπογράψει, διότι χρειάζεται τα χρήματα, αλλά τα μικρά γράμματα υπάρχουν και πιστεύω ότι κανένα από τα έθνη της Ευρώπης δεν έχει διαβάσει εκείνα τα μικρά γράμματα, αυτό πιστεύω. Δεν είναι μόνο ένα ελληνικό πρόβλημα, αλλά η Ελλάδα είναι ένα πρόβλημα για το Euro, και αυτό είναι ένα πρόβλημα για την Ελλάδα, γιατί, όπως είπα και πριν, είμαστε το μόνο κράτος μεταξύ των κρατών της Ευρώπης, το οποία έχει πραγματικά αδύναμους θεσμούς . Η Πορτογαλία ήταν εκεί μαζί σας τον 14ο αιώνα (μαζί με την Αγγλία). Η Ισπανία ήταν εκεί μαζί σας τον 14ο αιώνα, που σχεδόν εισέβαλε στην πατρίδα σας, αλλά η Ελλάδα δεν ήταν τίποτα εκείνες τις ημέρες, μόνο ένα όνειρο ήταν, και έτσι το ερώτημα είναι: ποια μεταρρύθμιση; Η απάντησή μου είναι, όταν συζητώ αυτά τα θέματα με τους συμπατριώτες μου, οποιαδήποτε μεταρρύθμιση. Ας κάνουμε κάτι. Πρέπει να δημιουργήσουμε το Κράτος από το μηδέν, διότι η κατάσταση, το Κράτος που έχουμε δημιουργήσει δεν μπορεί να πάει άλλο.
Τώρα, εάν θέλουμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε πολλές λύσεις, είμαστε ένα ανεξάρτητο έθνος, έχουμε εκλογές και τα πολιτικά κόμματα πρέπει να προτείνουν λύσεις, που να έχουν σαν προτεραιότητα το καλό για τη χώρα, με μία προϋπόθεση: αν θέλουμε να μείνουμε με το ευρώ, πρέπει να διαβάσουμε τα μικρά γράμματα. Κανείς δεν θα μας ζητήσει να μείνουμε στο ευρώ, αν δεν θέλουμε και αν δεν μας αρέσουν τα μικρά γράμματα, θα πρέπει να έχουμε κάτι για να κάνουμε κάποιο είδος διαπραγμάτευσης. Φοβάμαι ότι ουσιαστικά σήμερα στην Ευρώπη, στην ηπειρωτική Ευρώπη, υπάρχει ένας αγώνας ,περισσότερο ή λιγότερο, μεταξύ της νέας δημόσιας διαχείρισης και των παραδοσιακών κρατικών δομών, των γαλλικών κρατικών δομών, και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πάντα λέω στην Ελλάδα, και το έχω πει, όταν όλα αυτά είχαν αρχίσει, ακόμη και πριν καλά καλά αρχίσουν, ότι οι Έλληνες έπρεπε να πάνε στο Παρίσι για να συζητήσουν με την Γαλλία για το τι είδος Κράτος θα πάμε να δημιουργήσουμε, επειδή στην ουσία είμαστε μια μικρογραφία του κράτους της Γαλλίας, ακριβώς το ίδιο πράγμα. Και όταν είδα Γάλλους πολιτικούς να κατηγορούν την Ελλάδα, είπα, “Εντάξει, η κρίση θα έρθει σε σας και θέλω να δω τις λύσεις σας, γιατί λέτε ότι δεν είμαστε αρκετά καλοί για τις δικές μας λύσεις,” και πράγματι, πολύ σπάνια δίνω συνεντεύξεις, επειδή δεν είναι δουλειά μου να δίνω συνεντεύξεις, αλλά ήμουν στη Σλοβακία και είχαν μια κυβερνητική κρίση εξαιτίας της Ελλάδας. Η κυβέρνησή τους έπεσε, επειδή δεν ήθελαν να δώσουν αυτό που τους αναλογούσε για τη σωτηρία της Ελλάδας, και ρωτήθηκα γι αυτό και είπα, “Κοιτάξτε, οι επαναστάσεις στην Ευρώπη αρχίζουν πάντα στο Παρίσι και προχωρούν στο Βερολίνο, όχι στην Ελλάδα, έτσι αν δεν γίνουμε πολύ ειλικρινής σχετικά με τα θέματα αυτά και με το τι είδους κράτος θέλουμε, θα υπάρξει μια επανάσταση και γι’ αυτό παρακολουθώ με μεγάλο ενδιαφέρον τις εφημερίδες στη Γαλλία για να δώ πώς έχει εξελιχθεί η κατάσταση εκεί.”
Το συμπέρασμά μου: Η Ελλάδα, ένα κράτος με αδύναμους θεσμούς, ένα νεαρό κράτος, χρειάζεται και πάλι μια προσαρμογή των δομών στις νέες πραγματικότητες και η προσαρμογή αυτή πρέπει να ενσωματώσει και να συνδιάσει τις βέλτιστες πρακτικές που προέρχονται από άλλες χώρες και να κινητοποιήσει τις εθνικές δυνάμεις, κάτι που είναι πολύ σημαντικό . Οι Έλληνες είναι ένα πολύ μορφωμένο έθνος. Νιώθω πραγματικά προσβεβλημένος όταν βλέπω ότι μας στέλνουν εμπειρογνώμονες από την Ευρώπη να μας εξηγήσουν αυτό ή εκείνο. Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Κλήθηκα μία φορά να δώσω μια συμβουλή. Χρειαζόντουσαν ένα ειδικό από την Αγγλία για να εξηγήσει ένα θεσμό, έναν αγγλικό θεσμό. Είπα, “Γιατί θέλεις έναν ειδικό; Μπορώ να σας δώσω μερικά ονόματα, αλλά γιατί θέλετε να φέρετε κάποιον από την Αγγλία;”. Είπα,” Δώστε μου πέντε λεπτά, εγώ θα σας το εξηγήσω γιατί έχω γράψει ένα βιβλίο γι’ αυτό το θέμα “. Είχα όντως γράψει ένα βιβλίο σχετικά με αυτό το θέμα, αλλά γνωρίζω πολλούς άλλους ακόμα από την Ελλάδα που θα μπορούσαν να γνωρίζουν το θέμα. Έχουμε τις δυνάμεις για να μεταρρυθμίσουμε τη χώρα, αλλά χρειαζόμαστε την πλατφόρμα. Χρειαζόμαστε κάποιον να ξεκινήσει τη μεταρρύθμιση με οποιονδήποτε τρόπο. Αυτό που έχουμε, δεν μπορεί να συνεχίσει άλλο. Αυτό που έχουμε είναι ένα Κράτος, που δημιουργήθηκε το 1910/1912 με διάφορες προσαρμογές. Όπως πάντα λέω, μετά από 80 χρόνια χωρίς μεταρρυθμίσεις, ακόμη και η Σοβιετική Ένωση κατέρρευσε. Οι δομές πρέπει να βρίσκονται σε συνεχή μεταρρύθμιση και εμείς, οι Έλληνες, μπορούμε να μεταρρυθμίσουμε τη χώρα μας, αλλά χρειαζόμαστε μια στρατηγική και μια στρατηγική που μπορεί να δοθεί μόνο από την πολιτική τάξη και είμαι βέβαιος ότι η πολιτική τάξη μας θα φέρει την Ελλάδα σε καλύτερες μέρες . Ίσως είμαι ο μόνος Έλληνας που το λέει, αλλά συνεχίζω λέγοντας ότι αυτοί είναι οι πολιτικοί που έχουμε. Κάνουμε τη δουλειά που πρέπει να γίνει; Όχι. Θέλουμε να κάνουμε τη δουλειά γι ‘αυτούς; Όχι. Εντάξει, αυτοί λοιπόν είναι οι άνθρωποι που έχουμε. Ας τους βοηθήσουμε. Φοβάμαι να πω ότι τέσσερα χρόνια μετά από τότε που άρχισε η κρίση, η δουλειά δεν έχει ξεκινήσει ακόμα. Εάν έχετε εντοπίσει κάποια μεταρρύθμιση, κάθε μεταρρύθμιση οποιουδήποτε χρώματος, οποιασδήποτε κατεύθυνσης, η οποία έλαβε χώρα στην Ελλάδα τα τελευταία τέσσερα χρόνια, τότε ίσως να έχω χάσει κάτι, και αυτό είναι το συμπέρασμά μου: Εμείς οι Έλληνες, έχουμε τις δυνάμεις και μπορούμε να μεταρρυθμίσουμε τη χώρα, αλλά χρειαζόμαστε μια πλατφόρμα. Ίσως η πλατφόρμα δίνεται από την Ευρώπη, από τα μικρά γράμματα. Αυτό θα αποφασιστεί από τους πολιτικούς, αλλά θα πρέπει να κάνουν ότι είναι να κάνουν πολύ γρήγορα. Ο χρόνος έχει τελειώσει.
Σε μία διαφορετική συνέντευξή του, στις 24 Ιουλίου 2013, στους Lesley Dingle και Daniel Bates, της νομικής βιβλιοθήκης Squire και της νομικής σχολής του Πανεπιστημίου του Cambridge, ο Σπύρος Φλογαϊτης είχε τονίσει ότι:
Οι νέοι Έλληνες έχουν ήδη εγκαταλείψει την Ελλάδα. Μερικοί από αυτούς είναι και μέλη της οικογένειάς μου και αν πάτε μέσα στο διδακτικό προσωπικό των βρετανικών πανεπιστημίων θα βρείτε πολλά ελληνικά ονόματα, και στη Γαλλία ή σε κάθε μέρος του κόσμου. Η ελληνική κοινωνία θα είναι πολύ, πολύ φτωχότερη τα επόμενα χρόνια διότι όταν οι άνθρωποι φεύγουν από τη χώρα, πολύ συχνά δεν έρχονται πίσω, επειδή δημιουργούν οικογένειες και έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής. Προσωπικά πιστεύω ότι αυτό που συμβαίνει στην Ελλάδα είναι ένα πολύ μεγάλο λάθος για τον καθένα. Δεν ξέρω πόσο οδυνηρή θα είναι η ανταμοιβή, αλλά η χώρα αυτή τη στιγμή καταστρέφεται. Είναι μια απίστευτη κατάσταση. Δεν ξέρω τι πρόκειται να συμβεί. Φυσικά, οι μεταρρυθμίσεις είναι αυτές που απαιτούνται. Ήμουν ένας από εκείνους που είχαν επιμείνει σε αυτό, αλλά οι μεταρρυθμίσεις δεν έχουν γίνει.
Σημείωση: Ο Σπύρος Φλογαϊτης είναι Καθηγητής δημοσίου δικαίου στην Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Δημοσίου Δικαίου