ΕΥΡΩΠΗ: ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ
Ι. Η απόφαση του Βρετανικού Λαού, του Κοινοβουλίου και της Κυβέρνησης να ενεργοποιήσουν το άρθρο 50 της Συνθήκης της Λισαβόνας για την αποχώρηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί μια ιστορική στιγμή στην πολιτική εξέλιξη της ηπείρου. Ο νικητής του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, η χώρα που ανέλαβε την ηγεσία της Ευρώπης και του κόσμου ολόκληρου στον αγώνα κατά του ναζισμού και του φασισμού, η χώρα που έφερε την ελευθερία στην ευρωπαϊκή ήπειρο και τη δημοκρατία σε όλο τον κόσμο, δήλωσε την απόφασή της να διακόψει τη συμμετοχή της στο πολιτικό σχέδιο που ονομάζεται Ευρωπαϊκή Ένωση. Θα μπορούσε εύκολα να σημειωθεί ότι το Ηνωμένο Βασίλειο δεν ήταν παρόν όταν το έργο αυτό έκανε τα πρώτα του βήματα και, ως εκ τούτου, δεν είναι περίεργο ότι αποφάσισε να διακόψει τη συμμετοχή του. Μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν πάρα πολύ απλοϊκή, διότι αυτό που ο λαός της Βρετανίας είπε, δεν ήταν ότι δεν αισθάνονται Ευρωπαίοι, ή ότι δεν θέλουν να μοιραστούν ένα κοινό μέλλον με τους άλλους λαούς της Ευρώπης, αλλά ότι δεν θέλουν να συνεχίσουν να είναι μέρος ΑΥΤΗΣ της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν φαίνεται να έχει καταλάβει τη βρετανική διακήρυξη. Αντί απαντήσεως, οι ηγέτες τεσσάρων χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης συναντήθηκαν στις Βερσαλλίες και δήλωσαν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί να αποτελείται από χώρες που εξελίσσονται προς ένταξη για όσο χρόνο θέλουν, και δεν τίθεται ζήτημα, αν κάποιος αποφασίσει να φύγει. Το ενδιαφέρον είναι ότι οι τέσσερεις ηγέτες αυτοί αντιπροσωπεύουν τα εδάφη και τους λαούς που διοικούσε κάποτε ο Αυτοκράτορας των Φράγκων Καρολομάγνος. Υπονόησαν με τον τρόπο τους στους υπόλοιπους λαούς της Ευρώπης ότι η κοινή τους πολιτική καταγωγή τους δίνει το δικαίωμα να αισθάνονται ότι είναι η καρδιά της Ευρώπης και τη νομιμοποίηση να μιλάνε αυθεντικά αυτοί στο όνομα του ευρωπαϊκού οράματος. Ήταν στην ουσία μια συνάντηση των έξι χωρών που ίδρυσαν την Ευρωπαϊκή Κοινότητα πριν από τόσα χρόνια, συν την Ισπανία η οποία τότε δεν μπορούσε να συμμετέχει γιατί είχε δικτατορία, και χωρίς την Ολλανδία, η οποία όμως ιστορικά ήταν μέρος της Ισπανίας.
Κατά μία έννοια, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα περίεργο είδος πολέμου, για μια ακόμη φορά, μεταξύ των δύο εννοιών της Ευρώπης, της ηπειρωτικής και αυτής του Ατλαντικού. Τον 19ο αιώνα, ο Ναπολέων πρότεινε την πολιτικά ηπειρωτική έννοια της Ευρώπης και ζήτησε από τον κόσμο να τον αφήσει να κυριαρχήσει στην ηπειρωτική Ευρώπη, ενώ την ίδια στιγμή ο ίδιος αποφάσισε να μην εισβάλει στην Αγγλία. Στον 20ο αιώνα, ο Χίτλερ έκανε ακριβώς το ίδιο, ο οποίος, πάλι, την κρίσιμη στιγμή, αποφάσισε να μην εισβάλλει στην Αγγλία. Ο Χίτλερ επιτέθηκε στην Πολωνία πράγμα που προκάλεσε την επίθεση της μεγάλης Βρετανίας και μετά στη Σοβιετική Ένωση, ενώ συγχρόνως κατέλαβε το δυτικό τμήμα της ηπειρωτικής Ευρώπης.
Από την άλλη πλευρά, η Μεγάλη Βρετανία στο πέρασμα των αιώνων της ιστορίας της είχε το όραμα μιας Ατλαντικής Ευρώπης. Κατά τον 14ο αιώνα ήδη, ο βασιλιάς της Αγγλίας, που ήταν ταυτόχρονα βασάλος του βασιλιά της Γαλλίας, άρχισε τον λεγόμενο εκατονταετή πόλεμο που διεξήχθη επί γαλλικού εδάφους και από τότε οι Βρετανοί δεν έφυγαν ποτέ από την κεντρική Ευρωπαϊκή ήπειρο. Ο Δούκας του Ουέλινγκτον επέβαλε τη βρετανική παρουσία στα Ευρωπαϊκά πράγματα στη μάχη του Βατερλώ, ενώ η «D-Day -Η απόβαση στη Νορμανδία» σημείωσε τη νίκη πάνω στις κεντρικές ευρωπαϊκές δυνάμεις, μια νίκη στα πεδία των μαχών, αλλά και σε οποιοδήποτε άλλο πολιτικό ή πολιτιστικό επίπεδο.
Γίνεται, ως εκ τούτου, περισσότερο από προφανές ότι, τουλάχιστον θεωρητικά, οι κεντρικές ευρωπαϊκές δυνάμεις μπορεί να είναι και ικανοποιημένες με την αποχώρηση της Μεγάλης Βρετανίας από το ηπειρωτικό ευρωπαϊκό έδαφος. Ίσως μπορούν να έχουν την Ευρώπη για τον εαυτό τους, ενώ προτείνουν στα υπόλοιπα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης την «πολυτέλεια» να μην προχωρήσουν στην περαιτέρω ενσωμάτωση με εκείνους που επιλέγουν και συνεπώς αξίζουν την περαιτέρω σύγκλιση και τη δυνατότητα να μοιραστούν το σκάφος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, με άλλα λόγια τους προτείνουν την «πολυτέλεια» να μείνουν πίσω.
Ταυτόχρονα, γίνεται εξίσου προφανές ότι το βρετανικό πολιτικό στερέωμα αισθάνεται αμηχανία και παράλυση σε μια χώρα που αυτή τη φορά φαίνεται να μην έχει ηγεσία με συγκεκριμένο όραμα. Η απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου, καθώς και η θέση της Βουλής των Λόρδων επιβεβαιώνει την θέση αυτή.
- II. Το ερώτημα για την Ευρώπη είναι τι πρέπει να γίνει.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι το αποτέλεσμα πολλών προσπαθειών και πολιτικών μιας ομάδας ανθρώπων αποφασισμένων να φέρει με την πάροδο του χρόνου ειρήνη και ευημερία για όλους στην γηραιά ήπειρο. Το έργο αυτό σχεδιάστηκε στα χρόνια του πολέμου, συνεχίστηκε κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου και αργότερα χαρακτηρίστηκε από την αδυναμία της γεωγραφικά Δυτικής Ευρώπης να απορροφήσει το ρωσικό γίγαντα και τα συμφέροντά του. Η υλοποίηση του οράματος απαίτησε πολλή θέληση από τους πολιτικούς, ιδίως κατά τα πρώτα σαράντα χρόνια, ενώ οι λαοί κατήθηκαν σχεδόν εντελώς έξω από το πείραμα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η οποία κυριαρχήθηκε από την ηγεσία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, διεξήχθησαν πολλές συζητήσεις για το δημοκρατικό έλλειμμα του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Με το τέλος αυτής της περιόδου, που είχε τη σφραγίδα του Ζακ Ντελόρ, η μία κρίση μετά την άλλη σηματοδότησε την περαιτέρω ανάπτυξη της Επιτροπής, ενώ οι αρχηγοί των κρατών έδειξαν ένα νέο ακτιβισμό που είχε ως αποτέλεσμα τη μετατόπιση της εξουσίας προς το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Οι κρίσεις της Ευρωζώνης τα τελευταία χρόνια οδήγησαν τους αρχηγούς ορισμένων κρατών-μελών σε συνεδριάσεις και κοινές δηλώσεις, ως επί το πλείστον έξω από κάθε προβλεπόμενη διαδικασία ή θεσμικό ρόλο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έγινε σταδιακά ένας διακυβερνητικός οργανισμός και άρχισε να χάνει το σκοπό της ολοκλήρωσης.
Εν τω μεταξύ, το Ηνωμένο Βασίλειο κατόρθωσε να αποπληρώσει στις Ηνωμένες Πολιτείες ολόκληρο το χρέος που δημιουργήθηκε από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο μέχρι και το τελευταίο σεντ και ο βρετανικός λαός δεν ήταν σε θέση να καταλάβει γιατί οι ΗΠΑ ήταν τόσο σκληρές σε αυτούς ενώ είχαν χαρίσει το χρέος της ηττημένης Γερμανίας. Σύμφωνα με το βρετανικό τρόπο σκέψης, αυτή η «άδικη» μεταχείριση είχε οδηγήσει σε μια νέα πολιτική πραγματικότητα στην Ευρώπη, όπου ο νικητής του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, εκλαμβάνεται πλέον ως πιο αδύναμος από ό, τι η ηττημένη χώρα. Επιπλέον, ως νησιώτες που είναι από τη φύση τους οι Βρετανοί δεν μπορούν να καταλάβουν την γραφειοκρατία των Βρυξελλών, η οποία είναι κυρίως εμπνευσμένη από το γαλλικό και το γερμανικό πρότυπο, ούτε πιστεύουν στη διαφάνεια και την αποτελεσματικότητα της.
Από την άλλη πλευρά της Μάγχης, η Γαλλία και η Γερμανία αρέσκονταν να παρουσιάζονται ως η καρδιά της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η κινητήρια δύναμη, και με το διάσημο άξονα Παρίσι-Βερολίνο προώθησαν μια συγκεκριμένη αντίληψη ότι η Ευρώπη θα πρέπει να είναι ακριβώς όπως την αντιλαμβάνονται τα πρώτα έξι ιδρυτικά κράτη-μέλη των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Πρόκειται για κάτι που είναι πολύ εμφανές σε κάθε περίσταση της καθημερινής πολιτικής ή πολιτιστικής ζωής της Ένωσης. Οι χώρες που απαρτίζουν την παλαιά αυτοκρατορία του Καρολομάγνου αισθάνονται ως αυτονόητο ότι ο τρόπος που αντιλαμβάνονται αυτές τον άνθρωπο και τον κόσμο συμπίπτει με εκείνον της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Χώρες όπως για παράδειγμα η Ελλάδα, εκείνες της κεντρικής Ευρώπης ή το Ηνωμένο Βασίλειο με διαφορές, πολιτιστικές, ιστορικές, στις νοοτροπίες τους, κ.λπ., πρέπει να προσαρμοστούν στις προδιαγραφές εκείνων. Μια γενική ιδέα προέκυψε ήδη από την εποχή της Ευρώπης των έξι, ότι οι νεοφερμένοι στην Ευρωπαϊκή Ένωση έπρεπε να προσαρμοστούν και να ενσωματωθούν παρά να συμβάλλουν σε μια νέα ανάγνωση του Ευρωπαϊκού μέλλοντος με ίσους πολιτικούς, πολιτιστικούς όρους κλπ με τα έξι πρώτα κράτη-μέλη.
Αυτές οι σκέψεις οδηγούν και σε μερικές απαντήσεις στο ερώτημα τι πρέπει να γίνει:
- Κατ’ αρχάς, απαιτείται τα υπάρχοντα ευρωπαϊκά όργανα-θεσμοί να λειτουργούν αποτελεσματικά και σύμφωνα με το πνεύμα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Είναι απαράδεκτο το ότι ορισμένα κράτη-μέλη συνεχίζουν να παρουσιάζονται ως οι θεματοφύλακες των ευρωπαϊκών ιδεωδών σε σχέση με άλλα. Η Ευρώπη διαθέτει όργανα που θεσμοθετήθηκαν κατά τη διάρκεια των τελευταίων εξήντα χρόνων και η καλή τους λειτουργία πρέπει να αποτελεί το μοναδικό τρόπο έκφρασης των κρατών-μελών σε ζητήματα Ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
- Είναι επίσης απαραίτητο για τους πολιτικούς να καταλάβουν ότι ζούμε στην εποχή της λεγόμενης «αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας» και η Ευρώπη δεν θα είχε γίνει αν ο λαϊκισμός είχε κυριαρχήσει στην πολιτική ζωή των εθνών όταν ελήφθησαν οι σχετικές αποφάσεις.
Η κύρια προσφορά του αγγλικού συνταγματισμού είναι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Ο λαός καλείται περιοδικά να εκλέξει τους αντιπροσώπους του, οι οποίοι αποφασίζουν στο όνομα του λαού και εκ μέρους του λαού, αλλά χωρίς επιτακτική εντολή, δηλαδή με το λαό να πρέπει να αναμένει να επιβάλλει τις κυρώσεις του για τις πολιτικές που ακολουθήθηκαν από τους αντιπροσώπους του, θετικές ή αρνητικές, όταν έρθει η ώρα, σύμφωνα με το Σύνταγμα, δηλαδή στις εκλογές. Η ιδέα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας υιοθετήθηκε και εξαπλώθηκε στην Ευρώπη από τη Γαλλική Επανάσταση, η οποία ακολούθησε μια κεντρική ιδέα σύμφωνα με την οποία οι χώρες θα πρέπει να είναι στα χέρια λίγων αρμοδίων που κατεβαίνουν στον πολιτικό αγώνα και στους οποίους έχει ανατεθεί η μοίρα του έθνους μέσω δημοκρατικών εκλογών. Η ίδια ιδέα υιοθετήθηκε αργότερα και από τους Μπολσεβίκους, όταν εισήγαγαν την ιδέα του κομμουνιστικού κόμματος το οποίο θα ήταν η πρωτοπορία των λαών για να κατευθύνει τους ανθρώπους σε μια καλύτερη μοίρα.
Μέχρι πριν από περίπου είκοσι χρόνια, το Ευρωπαϊκό πείραμα προχωρούσε διότι οι πολιτικοί των εθνών που συναπαρτίζουν την Ένωση έλαβαν αποφάσεις για διεύρυνση και εμβάθυνση της Ευρώπης. Κάποια στιγμή, οι πολιτικοί άρχισαν να προσφεύγουν σε δημοψηφίσματα ως διαδικασία λήψης αποφάσεων για μεταρρυθμίσεις στο Ευρωπαϊκό οικοδόμημα που κανονικά δεν μπορούν να αναλυθούν και να κατανοηθούν σε μαζικές δημόσιες συζητήσεις. Σε κανένα από τα δημοψηφίσματα που πραγματοποιήθηκαν σε όλη την Ευρώπη για θέματα ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, δεν απαντήθηκε, θετικά ή αρνητικά, η με βάση το περιεχόμενο τους ερώτηση. Σε κάθε ένα από τα δημοψηφίσματα η απόφαση ελήφθη αποκλειστικά με βάση τις εθνικές πολιτικές συζητήσεις και ζητήματα, κάτι που ίσχυσε και στο δημοψήφισμα για το Brexit.
Η Ελλάδα, μια μικρή χώρα που είναι το επίκεντρο των ευρωπαϊκών ιδεωδών και του πολιτισμού, δεν έχει προσφύγει ποτέ σε δημοψήφισμα για την έγκριση ευρωπαϊκών πολιτικών, γιατί οι Έλληνες πολιτικοί έχουν πάντα το φόβο ότι ο λαϊκισμός θα μπορούσε να βλάψει τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, που τόσο πολύ χρειάζεται η χώρα για να αντιμετωπίσει κάθε είδους προβλήματα, εσωτερικά και εξωτερικά.
- Επιπλέον, είναι σημαντικό να δημιουργηθεί μια νέα κουλτούρα διαλόγου και αμοιβαίας κατανόησης μεταξύ των Ευρωπαϊκών λαών. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι πλέον η Ένωση των έξι αρχικών χωρών. Όταν η Ελλάδα προσχώρησε στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες, ήταν η πρώτη φορά από την εποχή της πτώσης της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που αυτό το κομμάτι γης και ο λαός του, έγιναν και πάλι ένα μέρος της ίδιας πολιτικής και οικονομικής οικογένειας με τις υπόλοιπες χώρες που αποτελούν τους απογόνους της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Παρά το μικρό μέγεθος της χώρας, μια τεράστια ποιοτική αλλαγή πραγματοποιήθηκε στην πολιτική ζωή της Ευρώπης, πολιτικά και ιδεολογικά, επειδή η χώρα δεν είχε μοιραστεί την πολιτική και κοινωνική εξέλιξη των χωρών του πρώην βασιλείου των Φράγκων για περισσότερα από χίλια χρόνια. Επιπλέον, επειδή ήταν της ορθόδοξης θρησκείας και πολιτισμού, και ποτέ δεν είχε ξεχάσει τη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης από τις δυτικές δυνάμεις, η οποία οδήγησε στην μετέπειτα πικρή κατάκτηση από τους Οθωμανούς.
Όλα τα προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση με τη λεγόμενη ομάδα του Βίζεγκραντ οφείλονται, μεταξύ άλλων, στην έλλειψη βούλησης της Ευρώπης των έξι για την εκπόνηση πολιτικών που θα υπηρετούν την πραγματική ισότητα με τους νεοφερμένους. Οι χώρες της ομάδας του Βίζεγκραντ επιδεικνύουν μια δυσκολία να κατανοήσουν τον τρόπο που γίνονται τα πράγματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όμως και από την άλλη πλευρά, η Ευρώπη των έξι δε δείχνει καμία ευελιξία για την κατανόηση αυτών των χωρών οι οποίες έχουν διαφορετικό ιστορικό και πολιτιστικό υπόβαθρο και ίσως χρειαστεί χρόνος για να απολαύσουν την ανεξαρτησία τους πριν να τη χάσουν ξανά. Σε αντίθεση με τα κοινώς λεγόμενα, οι χώρες Βίζεγκραντ δε νομίχω ότι θέλουν να αποδυναμώσουν το Ευρωπαϊκό όνειρο, αυτό που νομίζω ότι θέλουν είναι να γίνουν αποδεκτές ως ισότιμοι εταίροι, μαζί με τις ιδιαιτερότητές τους.
- Η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι χώρες που τη συναπαρτίζουν πρέπει να αναδιοργανώσουν έτσι τις σχέσεις μεταξύ τους ώστε όλες μαζύ να είναι συλλογικά ανταγωνιστικές στον κόσμο της διεθνούς οικονομίας και όχι να εξαντλούνται στο πως θα είναι ανταγωνιστικές μεταξύ τους. Ζούμε σε ένα παράξενο οικοδόμημα όπου οι χώρες που το συναποτελούν μπορούν, ανταγωνιζόμενες μεταξύ τους, να πλουτίζουν η μία σε βάρος της άλλης, αντί να συμβάλλουν σε ένα κοινό σχέδιο συλλογικής ευημερίας των συνασπισμένων λαών.
- Η διαδικασία του Brexit θα πρέπει να θεωρηθεί ως μια ευκαιρία για περαιτέρω ανάπτυξη νέων θεμελίων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία δεν πρέπει να αφήσει το Ηνωμένο Βασίλειο να φύγει.
Η βρετανική απόφαση για την έναρξη διαπραγματεύσεων με την Ευρωπαϊκή Ένωση, ίσως να θεωρηθεί από κάποιους ως ευκαιρία για τις κεντρικές ευρωπαϊκές δυνάμεις να απαλλαγούν από το Ηνωμένο Βασίλειο και να μονοπωλήσουν το ευρωπαϊκό εγχείρημα. Ταυτόχρονα όμως δημιουργεί κίνδυνο για τις μικρότερες χώρες, οι οποίες όλες έχουν συμφέρον η Ευρωπαϊκή Ένωση να κυβερνάται μέσω μιας ισορροπίας περισσοτέρων κρατών διεθνούς επιρροής. Το Ηνωμένο Βασίλειο είναι πυρηνική δύναμη, η καρδιά της Κοινοπολιτείας και μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας. Η απόσυρσή του από τις Ευρωπαϊκές υποθέσεις θα είναι με βεβαιότητα πρόβλημα για τους μικρούς.
Υπάρχει ακόμη χρόνος ώστε να χρησιμοποιηθούν οι συζητήσεις για το Brexit για τη δημιουργία μιας νέας Ευρωπαϊκής Ένωσης, με χαρακτηριστικά τα οποία θα απαντούν πειστικά στους βρετανικούς φόβους και αρνήσεις. Το βρετανικό πολιτικό στερέωμα έχει ήδη δώσει ενδείξεις ότι οι Βρετανοί θα ήταν πρόθυμοι να συμβάλουν σε αυτή την προσπάθεια. Η Ηπειρωτική Ευρώπη πρέπει να καταλάβει ότι η ιστορία μας διδάσκει πως είναι χρήσιμο να είναι στην ίδια πολιτική οικογένεια με το Ηνωμένο Βασίλειο, τη χώρα που έσωσε κάθε ένα από τα ευρωπαϊκά κράτη από τη δουλεία και τη βαρβαρότητα και έδωσε δημοκρατικούς θεσμούς σε όλα.
Καθηγητής Σπυρίδων Ι. Φλογαΐτης
Honorary Fellow, Wolfson College, Cambridge
Academic Bencher, Inner Temple
