Κάποτε οι ασκητές του Σουφισμού τον χρησιμοποιούσαν ως εργαλείο συγκέντρωσης στις μυστικιστικές τελετουργίες τους. Σήμερα, ο πλανήτης καταναλώνει περί τα 2 δισεκατομμύρια φλυτζάνια καφέ ημερησίως.
Κάποιοι τον πίνουν από συνήθεια, άλλοι έχουν εθιστεί στις ψυχοδραστικές ιδιότητές του, για τους περισσότερους είναι μια απόλαυση που δεν εξαιρούν από την καθημερινότητά τους.
Ωστόσο, δεν είναι λίγοι όσοι έχουν μια θολή, γενική εικόνα για την επίδραση τού ροφήματος που κατά γενική ομολογία μάς ξυπνά, μας ενεργοποιεί, ενδεχομένως μάς ξενυχτά αν καταναλωθεί σε περίσσεια ή αργά. Όμως, λίγοι γνωρίζουν πως ένας americano για παράδειγμα περιέχει, εκτός από καφεΐνη, πάνω από 100 βιολογικά ενεργά συστατικά. Συνεπώς: Πώς δρα ακριβώς ο καφές στον ανθρώπινο οργανισμό; Τι συμβαίνει στο σώμα μετά από έναν πρωινό εσπρέσο; Και πόσο μπορούμε να πιούμε με ασφάλεια;
Πόσο γρήγορα επιδρά;
Σύμφωνα με τους ειδικούς, η επίδραση τού καφέ στον ανθρώπινο οργανισμό μπορεί να ξεκινήσει πριν καν την πρώτη γουλιά. Και μόνο η μυρωδιά τού χαρμανιού μπορεί να βελτιώσει τη μνήμη και να διεγείρει την ετοιμότητα, σύμφωνα με έρευνα του 2019 σε 80 άτομα ηλικίας από 18 έως 22 χρόνων.
Μελέτη του 2008 έδειξε πως η επίδραση ενός φλιτζανιού καφέ μπορεί να εμφανιστεί μόλις 10 λεπτά από τη στιγμή που πιούμε, αν και η μέγιστη συγκέντρωση καφεΐνης στο αίμα εμφανίζεται μετά από 45 λεπτά.
Άλλη έρευνα, του 2018, κατέδειξε πως οι συμμετέχοντες είχαν καλύτερη επίδοση σε τεστ αναλυτικής σκέψης μετά από μια καλή γουλιά καφέ. Ωστόσο, όπως διαπίστωσαν οι ερευνητές στη συγκεκριμένη μελέτη, το αποτέλεσμα ενδεχομένως είχε κάτι από «επίδραση placebo» (placebo effect), ένα στοιχείο αυθυποβολής.
Ακόμη, πάντως, και στις περιπτώσεις placebo, οι ερευνητές παραδέχονται πως διαπιστώνουν μια επίδραση της καφεΐνης που ενισχύει την απόδοση.
Πώς μάς ξυπνά ο καφές;
Η καφεΐνη λειτουργεί ως διεγερτικό του κεντρικού νευρικού συστήματος, ευνοώντας την εγρήγορση και τη συγκέντρωση – κι ενδεχομένως τη νευρικότητα.
Έχει να κάνει με τους υποδοχείς αδενοσίνης του σώματος που βοηθούν στη ρύθμιση των παλμών της καρδιάς, της ροής αίματος και του κύκλου ύπνου-αφύπνισης. Όταν η αδενοσίνη -μια οργανική ένωση που απελευθερώνεται φυσικά στο σώμα- συνδέεται στους υποδοχείς αυτούς, πυροδοτεί φυσιολογικές αντιδράσεις που οδηγούν σε μείωση της κυτταρικής δραστηριότητας, προκαλώντας συχνά υπνηλία και ύπνο.
Η καφεΐνη μπορεί να ξεγελάσει τα νευρικά κύτταρα, εμποδίζοντας την αδενοσίνη να παράξει τα δικά της αποτελέσματα. Έτσι, προκαλεί διέγερση κι εγρήγορση, ενώ επιτρέπει στους διεγερτικούς νευροδιαβιβαστές του εγκεφάλου (όπως η ντοπαμίνη) να οργιάσουν. Αυτό αποδεικνύεται πως ενισχύει τη διάθεση για πολλούς ανθρώπους, αν και μπορεί να οδηγήσει σε νευρικότητα και άγχος στις περιπτώσεις μεγαλύτερων δόσεων καφεΐνης.
Μπορεί να ενισχύσει τις αθλητικές επιδόσεις;
Μπορεί, λέει η επιστήμη. Έρευνα του 2020 που διενεργήθηκε μεταξύ ποδηλατών, διαπίστωσε πως ο καφές βελτίωσε την επίδοση κατά 1,7% μ.ο. Ίσως να μην ακούγεται σημαντικό ως ποσοστό, ωστόσο ακόμη και για τους μέτριας ανταγωνιστικότητας αθλητές, είναι σπουδαίο.
Πότε να πίνουμε τον τελευταίο καφέ της ημέρας;
Αυτό είναι ένα πεδίο διαφωνίας μεταξύ των πιστών του καφέ. Η καφεΐνη έχει χρόνο ημιζωής περίπου έξι ωρών που σημαίνει πως πιει κανείς τον τελευταίο του εσπρέσο στις 4 το απόγευμα, μισή από την καφεΐνη θα παραμένει στον οργανισμό του έως τις 10 το βράδυ.
«Θα έπρεπε να είναι ένα ωραίο, ισορροπημένο πράγμα. Βλέπω πολλούς ανθρώπους που πίνουν τρεις καφέδες σχεδόν τον έναν πίσω από τον άλλο το πρωί. Έχουν καταναλώσει δηλαδή 1.000-1.500 mg πριν το γεύμα τους και προτού σταματήσουν τους καφέδες της ημέρας. Αυτό δεν είναι συνετό όμως. Το καλό είναι να μην υπάρχουν μεγάλα σκαμπανεβάσματα. Παρακολουθήστε πότε έχετε χαμηλή ενέργεια και χρησιμοποιήσετε την πρόσληψη καφεΐνης στρατηγικά, για να σας βοηθήσει σε καίριες στιγμές» συμβουλεύει ο Νικ Λιτλχέλς, εκπαιδευτής ύπνου που έχει συνεργαστεί με με πολλές ποδοσφαιρικές ομάδες.
Τελικά, κάνει καλό;
Εδώ εμπλέκονται τα άλλα βιολογικά ενεργά συστατικά που περιέχονται σε ένα φλυτζάνι καφέ που αναφέρθηκαν νωρίτερα, δεδομένου του ότι η επιστήμη δεν έχει σαφή απάντηση στην ερώτηση αυτή. Υπάρχουν κάποιες μελέτες που υποστηρίζουν ότι η υπερβολική κατανάλωση μπορεί να συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο καρκίνου ή καρδιακών προβλημάτων, ενώ άλλες έρευνες διαπιστώνουν πως μερικά φλιτζάνια την ημέρα είναι ευεργετικά.
Σε μια μεγάλου εύρους αξιολόγηση – ομπρέλα του 2017 που περιλάμβανε πάνω από 200 μετα-αναλύσεις σημειώνεται: «Η κατανάλωση καφέ φαίνεται γενικά ασφαλής εντός των συνήθων επιπέδων πρόσληψης, και πιθανότατα ωφελεί την υγεία παρά τη βλάπτει».
Άλλη έρευνα του ίδιου έτους, ωστόσο, διαπίστωνε πως ο καφές συνδέεται με πιθανό μικρό κίνδυνο εμφάνισης διαφόρων μορφών καρκίνου, καρδιαγγειακών παθήσεων, Πάρκινσον και διαβήτη τύπου 2.
Ως προς τα μακροπρόθεσμα οφέλη της καφεΐνης, υπάρχουν ενδείξεις πως η επίδραση στην ψυχολογία μπορεί να είναι επωφελής συν τω χρόνω. Σε μετα-ανάλυση του 2016 διαπιστώθηκε πως η κατανάλωση καφεΐνης μείωσε τον κίνδυνο κατάθλιψης, ενώ φινλανδική μελέτη κατέδειξε κάτι ανάλογο με τον καφέ.
Ο καφές μπορεί επίσης να βοηθήσει στην καύση λίπους, αλλά είναι πιο αποτελεσματικός σε συνδυασμό με την άσκηση. «Για να απαλλαγείτε από το λίπος, πρέπει να το σπάσετε από το κύτταρο και στη συνέχεια να το κάψετε. Η καφεΐνη έχει αποδειχθεί ότι αυξάνει τη λιπόλυση, δηλαδή το κομμάτι του σπασίματος» σημειώνει ο Νέλσον.