Ολόκληρη η Ευρωπαϊκή Ένωση ασχολείται με την αποχώρηση της Μεγάλης Βρετανίας από τους κόλπους της, την στιγμή κατά την οποία η ίδια ως πολιτικό υποκείμενο καταρρέει. Κατά την πρόσφατη συνάντησή μου με τον καθηγητή μου Jürgen Habermas, αισθάνθηκα ότι οι ιστορικοί εφιάλτες επιστρέφουν.
Για μία ακόμη φορά ο Habermas με υποδέχθηκε στο σπίτι του, όπως συμβαίνει εδώ και χρόνια. Συζητήσαμε αναλυτικά και διεξοδικά πολλά ζητήματα. Θα επιμείνω σε δύο ιδιαίτερα προβλήματα, τα οποία απασχολούν όλους μας. Το ένα ζήτημα έχει να κάνει με τη γνώση και τις πραγματολογικές δυνατότητες ανάπτυξής της και ενσωμάτωσής της στα Πανεπιστήμια. Το άλλο αναφέρεται στην υφιστάμενη πολιτική μορφή ζωής, η οποία χαρακτηρίζεται ως δημοκρατική, ενώ στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ορίζεται ως χρηματο-οικονομική.
Προτού φθάσω στο σπίτι του Habermas πέρασα από τόπους και περιοχές στη Γερμανία, όπως π.χ. είναι η Θουριγγία (Thüringen), όπου το βιοτικό επίπεδο ζωής είναι χαμηλότερο από το επίπεδο της «μεταμνημονιακής» Ελλάδας.
Όσον αφορά στο ζήτημα της γνώσης και των επιστημονικών εφαρμογών της, ο καθηγητής μου δηλώνει ότι τον Σεπτέμβριο του 2019 θα κυκλοφορήσει το νέο βιβλίο του με θέμα την «Μετακριτική της μεταφυσικής».
Όσον αφορά στο δεύτερο ζήτημα, το οποίο αναφέρεται στη συγκρότηση και τη λειτουργία της σύγχρονης πολιτικής μορφής ζωής, εδώ θα πρέπει να τονισθούν τα εξής: πρώτον, ότι η Ευρώπη ως η «συνείδηση της ανθρωπότητας» (Husserl) και η Ευρώπη ως η επικοινωνιακή πράξη (αποφάσεις – επιχειρήματα – και τελικά αποτελέσματα) κατά τον Ηabermas, βρίσκεται σε κρίσιμη ιστορική καμπή. Το ερώτημα είναι το εξής: γιατί αυτοί οι δύο μηχανισμοί, δηλαδή η Ευρωπαϊκή Ένωση και ο άλλος μηχανισμός της Ευρωζώνης οδήγησαν τα ευρωπαϊκά πράγματα σε ιστορικό αδιέξοδο;
Κατά τη συνάντησή μου με τον Habermas ο ίδιος μου τόνισε, ότι το ζήτημα της Ευρώπης δεν είναι να γίνει ο Weber ο νέος Jünger. Το μείζον ζήτημα της Ευρώπης είναι θεσμικό. Και η θεσμική μεταρρύθμιση στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ευρωζώνη δεν διακρίνεται στον ιστορικό ορίζοντα. Ο ίδιος ο Habermas ως Ευρωπαίος πολίτης πριν από δύο χρόνια επεξεργάσθηκε το πρόγραμμα της ενιαίας και κοινής οικονομικής πολιτικής, όταν συντόνισε τη σχετική συζήτηση με τους Macron και Gabriel στο Βερολίνο, σχετικά με τον Υπουργό Οικονομικών της Ευρωζώνης. Βρισκόμαστε μπροστά σε μία ιστορική στιγμή (Moment), η οποία δεν θα εξαργυρωθεί ούτε πολιτικά ούτε αξιακά, όταν οι ίδιοι οι Ευρωπαίοι πολίτες δεν κατανοήσουν, ότι ο «τόπος» που ονομάζεται Ευρώπη, έχει ένα ιστορικό παρελθόν και ένα πολιτικό παρόν. Κατά τις επικείμενες εκλογές για το ευρωπαϊκό κοινοβούλιο δεν έχει καθορισθεί ο τύπος των εκλεκτόρων. Δεν αναφερθήκαμε κατά τη συνάντησή μου με τον Habermas στο έργο (Beruf) που κάνουν οι Ευρωκοινοβουλευτές. Τελικά ο καθηγητής μου όταν με έβγαλε στο σκαλοπάτι για να φύγω με χτύπησε στον ώμο και μου είπε: «Theodor, δεν υπάρχει διαφυγή για το πνεύμα της Ευρώπης».
Τελική σημείωση στο κείμενό μου αυτό: μπορεί ο Habermas να εκφράζει την απογοήτευσή του για το «πρόγραμμα Ευρώπη» ή ακόμη και την πολιτική παραίτησή του, αλλά όλοι μας, ως ευρωπαίοι πολίτες, τονίζουμε ότι η Ευρώπη και το πνεύμα της υπάρχει.
Ωστόσο η αντίρρηση βρίσκεται μπροστά μας: οι δύο σεισμοί της μεταπολεμικής Ευρώπης, δηλαδή η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ευρωζώνη, έχουν αποτύχει στη διαχείριση των πολιτικών ζητημάτων των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Το μείζον πολιτικό ζήτημα είναι το εξής: αυτές οι δύο θεσμικές δομές της Ευρώπης, υποθηκεύουν και το «πνεύμα της Ευρώπης»;
Με τον Habermas η συνομιλία μου δεν κατέληξε σ’ ένα πολιτικό συμπέρασμα. Εντοπίσθηκαν μόνον τα ζητήματα θεσμικής παθογένειας στη δομή και τη λειτουργία της Ευρώπης. Το μείζον πολιτικό ζήτημα επαναδιατυπώνεται ως εξής: Μπορούν αυτοί οι δύο διοικητικοί θεσμοί (Ε.Ε. και Ευρωζώνη) να διαχειρίζονται πολιτικά ζητήματα, τα οποία αφορούν στον κοινωνικό βιόκοσμο ολόκληρων των ευρωπαϊκών λαών; Ή μήπως τελικά το πνεύμα της Ευρώπης είτε ως «συνείδηση της οικουμένης» (Husserl) είτε ως επικοινωνιακή πράξη (Habermas) δεν έχει ιστορική προοπτική. Μήπως το πνεύμα της Ευρώπης τελειώνει και οι Ευρωπαίοι πολίτες αντικρίζουμε ένα εικονικό παρελθόν και προπάντων ένα δυσοίωνο μέλλον;