Γίνεται γενικώς παραδεκτό, ότι η παγκόσμια πολιτική κοινωνία έχει εισέλθει σε μία νέα ιστορική φάση. Οι πρώτες αναλύσεις (θεωρητικές και πολιτικές), τοποθετούσαν την αφετηρία της νέας ιστορικής φάσης το έτος – τομή 1989 κατά το οποίο «έπεσε το τείχος», δηλ. κατέρρευσαν τα αυταρχικά καθεστώτα της Ανατολικής Ευρώπης. Στη συνέχεια οι ιστορικές εμπειρίες ακύρωσαν και κατέστησαν ανενεργά τα σχετικά θεωρητικά ερμηνευτικά σχήματα για το «τέλος της ιστορίας» και για το «τέλος των ιδεολογιών». Στο μεταβατικό διάστημα που ακολούθησε από τη δεκαετία του ’90 μέχρι τις μέρες μας έλαβαν χώρα δύο μείζονα πολιτικά συμβάντα: πρώτον αυτό που ο φιλόσοφος Jürgen Habermas έχει ονομάσει: “επανάσταση της αποκατάστασης» ή «αποκαταστατική επανάσταση» (nachholende Revolution). Πρόκειται για εκείνο το ερμηνευτικό σχήμα και το πολιτικό συμβάν ταυτόχρονα, όπου το σύστημα του πολιτικού διαφωτισμού (δηλ. η νομιμότητα της πολιτικής εξουσίας, το κοινοβουλευτικό σύστημα, η δημοκρατική οργάνωση και δομή, το κράτος δικαίου, το σύστημα των δικαιωμάτων, το κοινωνικό κράτος κ.α.) επεκτείνεται και στις κοινωνίες της Ανατολικής Ευρώπης. Οι κοινωνίες αυτές μέσω των διαδικασιών της «αποκαταστατικής επανάστασης» καθίστανται πολιτικές κοινωνίες του συστήματος του διαφωτισμού. Ας σημειωθεί εδώ, ότι η μετέπειτα εξέλιξη των κοινωνιών αυτών προς τον νεοφιλελευθερισμό συνδέεται με το φαινόμενο που εξετάζουμε και ονομάζεται: το παράδοξο του πολιτικού διαφωτισμού.
Το δεύτερο πολιτικό συμβάν, το οποίο λαμβάνει χώρα κατά το μεταβατικό διάστημα από το έτος 1989 μέχρι τις μέρες μας, έχει να κάνει με την υπερτροφική ανάπτυξη των πνευματικών διεργασιών που συνδέονται με τον αναστοχασμό για τα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα της εποχής μας. Πράγματι κατά την παρελθούσα εικοσαετία (1990-2010) η άνθιση και της λογοτεχνίας και του φιλοσοφικού στοχασμού είναι απαράμιλλη. Ειδικά στον επιστημονικό τομέα, τον οποίο ως στοχαστής υπηρετώ (δηλ. στην πολιτική φιλοσοφία), κατά την εικοσαετία αυτή η έρευνα είναι εντατική και οι επινοήσεις, οι καινοτομίες και οι ανακαλύψεις πρωτοφανείς. Μπορεί ενδεχομένως ως επιστήμονες να μην έχουμε «κατασκευάσει» θεωρητικά σχήματα όπως π.χ. αυτό το σχήμα του Ρουσσώ για το «κοινωνικό συμβόλαιο», αλλά σε διεθνές επίπεδο η ερευνητική δραστηριότητα των πολιτικών φιλοσόφων είναι αξεπέραστη στις μέρες μας.
Τα τελευταία χρόνια όμως και η λεγόμενη «αποκαταστατική επανάσταση» και ο «αναστοχασμός» των πολιτικών φιλοσόφων ως μείζονα πολιτικά και επιστημολογικά συμβάντα περνάνε «δύσκολες μέρες» και το ερώτημα που τίθεται διατυπώνεται ως εξής: εάν πράγματι το σύστημα του πολιτικού διαφωτισμού όπως θεμελιώθηκε και όπως εφαρμόζεται σ’ ένα μεγάλο τουλάχιστον τμήμα του πλανήτη μας εδώ και δύο αιώνες, αντί να ενισχύεται και να εμπλουτίζεται σ’ αυτό το τμήμα στο οποίο ισχύει (Ευρώπη, Αμερική, κ.α.) και να επεκτείνεται και σε άλλα μέρη του πλανήτη, συμβαίνουν γεγονότα, τα οποία ευθέως και το αμφισβητούν και το απορρίπτουν;
Η απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα δεν είναι εύκολη. Θα επιχειρήσουμε μόνον κάποιες νύξεις απαντήσεων: Πρώτον, τα πράγματα (στη φιλοσοφική θεώρησή τους) έχουν ως συγκρότησή τους την ιδιαίτερη δική τους λογική. Το σύστημα του πολιτικού διαφωτισμού λοιπόν, είναι μία ανοιχτή οντολογική δομή, και αυτό σημαίνει, ότι οποιοσδήποτε παράγοντας (εσωτερικός ή εξωγενής) μπορεί να τον αμφισβητήσει και να τον καταστρέψει. Η τραγική ιστορική εμπειρία μίας τέτοιας καταστροφής υπήρξε ο ναζισμός, ο οποίος σκότωσε τον «ίδιο τον άνθρωπο». Δε θα συζητήσουμε εδώ πώς η μεταπολεμική Γερμανία επεξεργάσθηκε ως πολιτική κοινωνία την απαλλαγή της από τον ιστορικό εφιάλτη του φασισμού. Αρκεί μόνο να αναφέρουμε, ότι ο στοχασμός και ο αναστοχασμός έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στον ανασχηματισμό της μεταπολεμικής Γερμανίας από φασιστικό τέρας σε δημοκρατική πολιτική κοινωνία.
Δεύτερον, ο πολιτικός διαφωτισμός ως πολιτική μορφή ζωής δεν είναι μονοδιάστατος. Κρύβει μέσα του όλες τις ιστορικές προοπτικές. Όπως κατά την οντολογική συγκρότησή του είναι ανοιχτός, το ίδιο ισχύει και για την ιστορική του εξέλιξη. Αυτό εξ άλλου αποδεικνύει και η περίπτωση των κοινωνιών της Ανατολικής Ευρώπης, οι οποίες ενώ βίωσαν τα απολυταρχικά καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού μετά τον πόλεμο (1949-1989) στις μέρες μας ζουν υπό το ανελεύθερο και εξίσου απολυταρχικό καθεστώς του νεοφιλελευθερισμού. Ο πολιτικός διαφωτισμός ως ιστορική προοπτική δεν είναι μία «άσκηση επί χάρτου» αλλά μία δημιουργική πολιτική πράξη για κάθε κοινωνία, η οποία αποφασίζει να τον εφαρμόσει σ’ όλα τα επίπεδα της συγκρότησής της και σε όλες τις δομές της λειτουργίας της.
Τρίτον, το σύστημα του πολιτικού διαφωτισμού είναι ενιαία δομή. Αυτό σημαίνει τα εξής: η άσκηση της πολιτικής εξουσίας ως νόμιμης εξουσίας μέσω του κράτους συνδέεται με τις κοινοβουλευτικές διαδικασίες, οι οποίες αναφέρονται στο κράτος δικαίου το οποίο συνδέεται με το σύστημα δικαιωμάτων κ.α. Με άλλα λόγια η αλυσίδα των στοιχείων και των περιεχομένων του πολιτικού διαφωτισμού δε «σπάει», δεν τοποθετούμε ένα άλλο πράγμα στη θέση αυτού που έχει τον λογικό τόπο του και τη λογική ακολουθία του.
Τονίσθηκαν κατά σειρά: η οντολογική, η ιστορική και η λογική δομή του συστήματος του πολιτικού διαφωτισμού. Δεν απαντήθηκε όμως ακόμη το ερώτημα: γιατί στις μέρες (κατά τα τελευταία χρόνια) εμφανίζονται σε παγκόσμια κλίμακα φαινόμενα, τα οποία όχι μόνο αμφισβητούν, αλλά και επιδιώκουν την ανατροπή των ιστορικών πολιτικών κατακτήσεων των δύο αιώνων (19ος και 20ος αιώνας); Κοντολογίς μπορεί κανείς να επισημάνει, ότι ο πολιτικός διαφωτισμός δεν είναι δόγμα, αλλά ιστορικό δημιούργημα του ανθρώπου. Οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι όμως είναι εκείνοι, οι οποίοι μπορούν να τον απορρίψουν και να αποδεχθούν την ένταξή τους σε προ-διαφωτιστικά καθεστώτα. Αυτό τελικά είναι το παράδοξο του πολιτικού διαφωτισμού: η πρακτική εφαρμογή του δεν είναι υπόθεση του δόγματος, αλλά του ίδιου του υποκειμένου, το οποίο σκέπτεται να καταστεί κυρίαρχος του εαυτού του. Στις μέρες μας ξεκινάει και πάλι το «πολιτικό παιχνίδι» του ανθρώπου.