Του Παντελή Καψή
Πριν από λίγα χρόνια η ισπανική κυβέρνηση πήρε μια γενναία απόφαση. Να αποδώσει την ισπανική ιθαγένεια στους απογόνους των Εβραίων της Ισπανίας που είχαν αναγκαστεί να την εγκαταλείψουν το 1492, με τον διωγμό του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας. Αρκεί μια αίτηση με την προθεσμία να λήγει στο τέλος του χρόνου. Πρόκειται για τους γνωστούς Σεφαραδίτες, πολλοί από τους οποίους είχαν αναγκαστεί να απαρνηθούν την θρησκεία τους, είχαν γίνει «conversos». Ακόμα κι έτσι ωστόσο, δεν έγιναν ποτέ αποδεκτοί από την Ισπανία της εποχής κι αναγκάστηκαν κι αυτοί να φύγουν. Πολλοί όπως ξέρουμε, εγκαταστάθηκαν στην Θεσσαλονίκη, αποτελούσαν την μεγαλύτερη κοινότητα της πόλης στον 19ο αιώνα. Τον 20ο εξοντώθηκαν από τους ναζί και μαζί τους χάθηκε μια παράδοση αιώνων.
Οι ιστορικοί θα συζητούν για πάντα τις συνέπειες του διωγμού, όπως και του διωγμού των «Moriscos», των μουσουλμάνων που είχαν γίνει χριστιανοί, χωρίς να γλυτώσουν τον διωγμό. Οι περισσότεροι από τους τελευταίους εγκαταστάθηκαν στην Βόρειο Αφρική μεταφέροντας μαζί τους και τον ιδιότυπο πολιτισμό τους, ένα κράμα διαφορετικών παραδόσεων. Το ίδιο συνέβη και με τους Σεφαραδίτες, η δική τους διασπορά όμως ήταν πολύ πιο εκτεταμένη. Έτσι οι ιστορικοί εκτιμούν ότι η τραγωδία της πρώτης γενιάς ήταν η ευλογία των επόμενων: τα δίκτυα που δημιουργήθηκαν σε διάφορες πόλεις της Μεσογείου επέτρεψαν σε πολλούς από αυτούς να διαπρέψουν στο εμπόριο. Στα πλεονεκτήματά τους και ο κοσμοπολιτισμός τους, η ικανότητα να λειτουργούν μέσα σε διαφορετικές κουλτούρες, ακόμα και διαφορετικές θρησκείες.
Φυσικά δεν ήταν οι μόνοι. Αντίθετα ήταν η εποχή που οι άνθρωποι, κυρίως αυτοί που ασχολούνταν με το εμπόριο, ήταν αναγκασμένοι να υιοθετούν διαφορετικές ταυτότητες για να μπορούν να κινούνται με μεγαλύτερη άνεση μεταξύ των διαφορετικών επικρατειών. Επισήμως οι «αρχές», ιδίως οι θρησκευτικές, αποδοκίμαζαν τέτοιες συμπεριφορές. Ανεπισήμως τις ανέχονταν ή και τις ενθάρρυναν καθώς η ευημερία μιας περιοχής εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από το πόσο ανοιχτή ήταν στις διεθνείς ανταλλαγές. Τότε ήταν που δημιουργήθηκε και η έννοια της σημαίας ευκαιρίας, καθώς οι εμπορευόμενοι ναυτικοί υιοθετούσαν και διαφορετικές εθνικότητες, ανάλογα με το ποιες συμμαχίες τους εξυπηρετούσαν καλύτερα. Οι Έλληνες φυσικά δεν έμειναν πίσω. Πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν οι «τουρκοκρητικοί», έλληνες δηλαδή οι οποίοι ασπάστηκαν τον ισλαμισμό και έτσι πήραν την θέση των Ενετών που ως την κατάληψη του νησιού από τους Οθωμανούς κυριαρχούσαν στην οικονομική ζωή. Όσο για τις σημαίες ευκαιρίας, ήταν κι αυτή από τότε, μια από τις επιλογές των ελλήνων ναυτικών.
Στην πραγματικότητα οι ιστορικοί μιλούν για έναν ενιαίο χώρο, της Μεσογείου, φυσικά με διαφορές και συγκρούσεις αλλά και πολλά κοινά χαρακτηριστικά που προέκυπταν από τις πυκνές επαφές και τις στενές οικονομικές σχέσεις. Σχέσεις ανάγκης αλλά και επιλογής. Πολύ χαρακτηριστικό η σταδιακή ανάδειξη μιας κοινής γλώσσας, της «lingua Franca». Δεν είχε ίσως τα τυπικά χαρακτηριστικά μιας γλώσσας, χάρη σε αυτήν όμως κατάφερναν να συνεννοηθούν μια χαρά. Ακόμα και σήμερα μπορούμε να διαπιστώσουμε τα ίχνη αυτού του συγχρωτισμού σε πάμπολλες εκδηλώσεις, από την γλώσσα και την μουσική ως το φαγητό.
Όταν διάβασα για την απόφαση της Ισπανικής κυβέρνησης ομολογώ εντυπωσιάστηκα. Σκέφτηκα ότι ακόμα και 5 αιώνες μετά, η αναγνώριση μιας αδικίας, έστω και χωρίς πραγματικές συνέπειες, είναι πάντα θετική. Εντυπωσιάστηκα κι από αυτούς που έδειξαν ενδιαφέρον να πάρουν την ισπανική υπηκοότητα. Ένας από αυτούς μίλησε στον Guardian. Είναι λατινικής καταγωγής αμερικανός πολίτης, κάτοικος του Νέου Μεξικού για πολλές γενιές, με ρίζες Καθολικές, Εβραϊκές και Moriscos. O λόγος που ενδιαφέρθηκε; Ο απαξιωτικός τρόπος με τον οποίο αναφέρεται ο Τραμπ στους Latinos. Δεν ξέρεις ποτέ τι μπορεί να χρειαστεί, είναι η στάση του.
Ίσως εδώ να κρύβεται και η ουσία. Είναι σαν η ιστορία να κάνει κύκλο. Είμαστε ξανά μπροστά σε ένα απίστευτο χωνευτήρι πολιτισμών χάρη στην παγκοσμιοποίηση αλλά και στην τεχνολογία. Κι όπως και στο παρελθόν πρέπει να αποφασίσουμε πόσο ανοιχτοί θα είμαστε στις αλλαγές. Θα δούμε τους άλλους σαν απειλή ή σαν δώρο; Τότε οι Ισπανοί τους είδαν σαν απειλή. Τώρα μοιάζει να λένε το αντίθετο. Έστω κι αν οι πράξεις τους, και η πρακτική όλης της Ευρώπης, δεν το επιβεβαιώνει τουλάχιστον ως προς την μετανάστευση.