Τα πέτρινα χρόνια της δικτατορίας των συνταγματαρχών αναβιώνουν μέσα από τους φακέλους των Γενικών Αρχείων του Κράτους, που φέρνει στο φως η εφημερίδα “Εθνος” και η δημοσιογράφος Κατερίνα Ροββά.
Με αφορμή τη μαύρη επέτειο της 21ης Απριλίου 1967, το «Εθνος» ξεφυλλίζει τα αρχεία και παρουσιάζει μέρος των ατομικών φακέλων που είχε σχηματίσει το καθεστώς για τρεις διεθνείς προσωπικότητες οι οποίες μετέτρεψαν την τέχνη τους σε έκφραση του αντιδικτατορικού αγώνα και έγιναν η υψωμένη γροθιά της Ελλάδας στο εξωτερικό: του Μίκη Θεοδωράκη, της Μελίνας Μερκούρη και του Κώστα Γαβρά. Φάκελοι με πληροφορίες για τη ζωή και τις κινήσεις τους από την ημέρα που γεννήθηκαν…
Το Ένα απόσπασμα για την «κομμουνιστική μαινάδα» Μελίνα Μερκούρη, τον ανθέλληνα «Μίκη Θεοδωράκη που πολέμησε τους Γερμανούς με τον ΕΛΑΣ» και τον Κώστα Γαβρά παραθέτει το «Έθνος»…
Προτάσεις για την αντιμετώπισή της
Αλλά και ανεξαρτήτως της υπάρξεως ή μη του ανωτέρω υλικού επιβάλλεται να διοχετεύεται συνεχώς διά του ψιθύρου και διά δημοσιευμάτων ότι η Μερκούρη είναι κομμουνίστρια και εργάζεται όχι διά την Δημοκρατίαν αλλά διά τον κομμουνισμόν», αναφέρεται μεταξύ άλλων σε δισέλιδη εισήγηση με προτάσεις για την αντιμετώπιση της αντεπαναστατικής δράσης της Μερκούρη στο εξωτερικό. Επίσης προτείνεται να ριφθούν στο Λονδίνο προκηρύξεις που θα την ειρωνεύονται και να φτιαχτεί γελοιογραφία που θα την παρουσιάζει ως Ζαν Ντ’ Αρκ, με την περικεφαλαία της να έχει ως λοφίο ένα σφυροδρέπανο…
Αντιδικτατορική συγκέντρωση στο Λονδίνο
Στον ατομικό φάκελο της Μελίνας Μερκούρη περιλαμβάνονται και φωτογραφίες από συγκέντρωση κατά της χούντας στο Λονδίνο. Την απεικονίζουν να μιλά στους διαδηλωτές ενώ σε άλλα καρέ της ίδιας εκδήλωσης κάποια πρόσωπα είναι κυκλωμένα με μολύβι και δίπλα τους σημειωμένα ονόματα ή η επισήμανση «κύριος διοργανωτής».
Λίβανος 1969
Αναστάτωση για τα καλλιστεία
Ελληνολιβανική κρίση παρ’ ολίγον να ξεσπάσει τον Νοέμβριο του 1969 με αφορμή την εκλογή της «Μις Λίβανος» και πέτρα του σκανδάλου τη Μελίνα Μερκούρη… «Ωρισμένοι καταχθόνιοι κύκλοι», όπως αναφέρεται σε εκτενή αλληλογραφία μεταξύ της ελληνικής πρεσβείας στη Βηρυτό και του υπουργείου Πληροφοριών, εξέφρασαν τη σκέψη να προσκληθεί η Μελίνα Μερκούρη στην κριτική επιτροπή των καλλιστείων ως διεθνής καλλιτεχνική προσωπικότητα της εποχής. Αυτό εξόργισε τη χούντα, η οποία με αλλεπάλληλα διαβήματα επί μακρόν κατόρθωσε ώστε «η υποδειχθείσα τυχοδιώκτις να μην έλθη ίνα παρευρεθή εις τα Καλλιστεία»…
Ρώμη, 1969
«Ανθελληνικές εκδηλώσεις»
Οι ομιλίες Ελλήνων στην Ευρώπη, οι εκδηλώσεις πανεπιστημίων, οι συγκεντρώσεις εργατών και σπουδαστών, τα συνθήματα κατά της αμερικανικής παρέμβασης, οι προβολές ταινιών υπέρ της δημοκρατίας και κατά των διώξεων βαφτίζονται από τη χούντα «ανθελληνικές εκδηλώσεις». Μία από αυτές αναφέρεται σε έγγραφο της 15ης Μαρτίου 1969 και αφορά συγκέντρωση διαμαρτυρίας στη Ρώμη για την απόπειρα δολοφονίας κατά της Μερκούρη. Επισημαίνεται ότι οργανώνεται από «κομμουνιστές συνεχίζοντες την εκμετάλλευσιν (του γεγονότος) διά εσωτερικούς καθαρώς σκοπούς», αναφέρεται ότι συμμετέχουν 20.000 άτομα «επί το πλείστον εργάται και σπουδασταί» οι οποίοι έχουν πανό που γράφει: «Ηνωμένοι διά να νικήσωμεν την αστυνομικήν καταπίεσην και την εκμετάλλευση των αφεντικών».
Μίκης Θεοδωράκης
Τα αητόπουλα της λογοκρισίας…
Ζωντανός μάρτυρας της λογοκρισίας μέσα στον φάκελο του Θεοδωράκη η λίστα με τα τραγούδια του διαχωρισμένα με κόκκινο ή μπλε μολύβι σε «απαγορευμένα» και «διφορούμενα». Και τα δακτυλογραφημένα τραγούδια του σε στίχους Γκάτσου, Ελύτη, Βάρναλη, Ρίτσου με υπογραμμισμένες τις φράσεις που καθιστούν την ποίησή τους αντεθνικά δημιουργήματα.
«Εκ της εξετάσεως των 54 εν συνόλω ασμάτων του ως άνω προέκυψε ότι 38 εκ τούτων αναφέρονται σαφώς, αμέσως ή εμμέσως εις κομμουνιστικάς ή ανατρεπτικάς ιδεάς ή περιέχουν ανάλογον συμβολισμόν. 16 εκ τούτων είναι καθαρώς λυρικά και συνεπώς ακίνδυνα από απόψεως περιεχομένου», αναφέρεται σε υπηρεσιακό σημείωμα του 1968 ενώ χειρογράφως ο γενικός διευθυντής Πληροφοριών σημειώνει ότι για το θέμα αυτό ο Θεοδωράκης θα προσκληθεί την «Παρασκευήν 22/3 ώρα 11 π.μ.».
«Η Ελλάς, ο κομμουνισμός και η κιθάρα»
Εν έτει 1968 κατατίθεται πρόταση να επιτραπούν τα μη πολιτικά τραγούδια του συνθέτη. Η απάντηση του αντιστράτηγου Οδυσσέα Αγγελή σε έγγραφο της 24ης Απριλίου είναι… αποστομωτική: «Κατ’ αρχήν είναι δύσκολος αν μη αδύνατος ο διαχωρισμός εις άσματα και μουσικήν πολιτικού και μη πολιτικού περιεχομένου. Τόσον το ύφος της μουσικής όσο και οι στίχοι των ασμάτων έχουν συμβολισμόν (π.χ. ”Το Αητόπουλο της παγωνιάς” είναι ο γενίτσαρος του κομμουνισμού ήτοι τα τέκνα των εις το Παραπέτασμα καταφυγόντων κομμουνιστοσυμμοριτών. Ο ”καβαλάρης του βουνού” είναι ο ”μέλλων ελευθερωτής συμμορίτης”)», αναφέρει. Και λίγο παρακάτω: «Τα κέντρα και αι ορχήστραι θα εκτελούν και οι πολίται θα δουν και τα απαγορευθησόμενα άσματα ισχυριζόμενοι ότι δεν είναι δυνατό να γνωρίζουν ποια είναι απαγορευμένα και ποια όχι» ενώ τέλος επικαλείται λόγους… ηθικής ανατάσεως: «Ο ψυχολογικός αντίκτυπος επί του εθνικόφρονος στοιχείου θα είναι λίαν δυσμενής λόγω της συγχύσεως ήτις θα επέλθει…».
Στο πλαίσιο της ενημέρωσης των ξένων δημοσιογράφων για την «ανατρεπτική δράση και την κομμουνιστική δραστηριότητα» του Θεοδωράκη, θα διανεμηθεί αργότερα ειδικό κείμενο που περιλαμβάνεται στον φάκελο με τίτλο «Η Ελλάς, ο κομμουνισμός και η κιθάρα»…
Βρυξέλλες, 21 Μαΐου 1970
Αναμένοντας την άφιξη του Θεοδωράκη στο Βέλγιο η ελληνική Πρεσβεία ενημερώνει τη Γενική Διεύθυνση Τύπου με την ένδειξη «απευθύνεται εις ΚΥΠ». Μεταξύ άλλων:
1) «Ητοιμάσαμεν το εσωκλειωμένον κείμενον υπό μορφήν BACKGROUND INFORMATION περί Θεοδωράκη το οποίο απεστείλαμεν εγκαίρως εις φίλους μας δημοσιογράφους κ.ά.» (…).
6) «Εθέσαμεν εν λειτουργία μηχανισμόν παρακολουθήσεως των κινήσεων του Θεοδωράκη, της λήψεως φωτογραφιών και της ηχογραφήσεως των δηλώσεών του προς άμεσον ενημέρωσιν της κεντρικής υπηρεσίας» (…).
7) Διά την αυριανήν PRESSE CONFERENCE συνεννοήθημεν μετά των γνωστών δημοσιογράφων STEVE P… της DERNIERE HEURE, HO… της MEDIUM, HUY… της MEUSE LATERNE και του κυρίου FILIPPE N… της ASSOCIATED PRESS ούτως ώστε αφενός μεν να παρακολουθήσουν ταύτην αφετέρου δε να εμπλέξουν τον Θεοδωράκην διά της υποβολής ωρισμένων ερωτήσεων».
Πιέσεις σε ομογενείς
Μάιος του 1969. Το συγκρότημα του Θεοδωράκη ετοιμάζεται να δώσει συναυλία στο Μόντρεαλ. Εισιτήρια μεταξύ άλλων διαθέτει το πρακτορείο Αθηναϊκού Τύπου της πόλης. Η Γενική Διεύθυνσις Απόδημου Ελληνισμού ζητά να ασκηθεί πίεση «επί του πρακτορεύοντος όπως: α) απέχη των λοιπών οιασδήποτε ενισχύσεως έστω και εμμέσου αντεθνικών εκδηλώσεων και β) προβή εις σχετικήν έρευναν εξευρέσεως καταλλήλου χώρου δια μεταστέγασιν του Αθηναϊκού Πρακτορείου», αφού ο νυν ιδιοκτήτης του κτιρίου είναι αντίθετος με το καθεστώς…
Τηλεγράφημα προς 16 ελληνικές πρεσβείες
«Την 2 Αυγούστου 1968 σας απεστείλαμεν φωτογραφίαν Θεοδωράκη συνδιασκεδάζοντος με Μπιθικώτση στο νυχτερινό κέντρον Αθηνών Δειλινά την 31η Ιουλίου 1968. Stop. Αξιοποιήσατε καταλλήλως φωτογραφίαν τονίζοντες γεγονός ότι Θεοδωράκης είναι τώρα όχι μόνον ελεύθερος αλλά επανηύρε παλαιούς φίλους του εις τα νυχτερινά κέντρα όπου από τας ορχήστρας παίζονται αι συνθέσεις του».
Διεθνείς εκκλήσεις
Στις 21 Αυγούστου 1969 ο Πρέσβης του Βελγίου στην Αθήνα με επιστολή στον υπουργό Εξωτερικών ζητά να επιτραπεί σε Βέλγο γιατρό να εξετάσει τον Θεοδωράκη καθώς ανησυχεί για την κλονισμένη υγεία του διεθνούς μουσικοσυνθέτη.
ΚΩΣΤΑΣ ΓΑΒΡΑΣ
…Και οι «ταξιθέτριες» της ΚΥΠ για το «Ζ»
Διάχυτος είναι ο παραλογισμός που αποπνέουν ενίοτε οι απόρρητες πληροφορίες που συνέλεγε το λαομίσητο καθεστώς. Ενδεικτική είναι η περίπτωση του σκηνοθέτη Κώστα Γαβρά, ο οποίος στα περισσότερα από τα εμπιστευτικά έγγραφα των συνταγματαρχών αναφέρεται ως… Γκάβρας, προφανώς από τη μεταφορά στα ελληνικά της λατινικής γραφής του ονόματός του «Gavras». Δύο ογκώδεις φάκελοι αφορούν την ταινία του «Ζ» -μεταφορά του βιβλίου του Β. Βασιλικού για τη δολοφονία του Λαμπράκη-, η οποία όπως προκύπτει απασχολεί, επί τουλάχιστον δύο χρόνια δεκάδες υπαλλήλους του κράτους στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Στο Παρίσι οι συνεργάτες της χούντας καταμετρούν τους θεατές που προσέρχονται στους κινηματογράφους και ενημερώνουν, ενώ αναφορά του 1969 αναδεικνύει ότι οι συνταγματάρχες σκέφτονταν να στραφούν δικαστικά κατά της ταινίας βασιζόμενοι σε γαλλικό νόμο του 1881…
Προς αναζήτηση των… qlaqeurs
Στην Ιταλία οι συνεργάτες της δικτατορίας διεξάγουν έρευνα για να ανακαλύψουν αν τα ενθουσιώδη χειροκροτήματα των θεατών στο τέλος της προβολής είναι προϊόν… οργανωμένου σχεδίου. Και το ανακαλύπτουν, όπως προκύπτει από έγγραφο της ελληνικής πρεσβείας με ημερομηνία 16 Ιουνίου 1969: «Διενεργήσαμεν μακρά έρευναν και μας ελέχθη ότι το εύρημα των χειροκροτημάτων φαίνεται ότι ανήκει εις τας εχθρικάς εκείνας προς το στρατιωτικόν καθεστώς ελληνικάς ομάδας που διαβιούν εις την Ρώμην επιχορηγούμεναι από το Ιταλικόν Σοσιαλιστικόν Κόμμα και αι οποίαι έχουν εγκατεστημένα τα Γραφεία των εις το ίδιον κτίριον όπου στεγάζεται και η σοσιαλιστική ηγεσία»…
Παπά – Μερκούρη στο στόχαστρο
«Οσον αφορά την Ειρήνην Παπά έχομεν την γνώμην ότι δεν θα πρέπει να ανανεωθή το διαβατήριόν της παρά το εν Αγίω Φραγκίσκω Β. Γενικού Προξενείου» αναφέρεται με αφορμή την ταινία «Ζ» σε έγγραφο της κυβέρνησης προς το υπουργείο Εξωτερικών τον Μάρτιο του 1969. Τον Αύγουστο του ίδιου έτους ο Ελληνας πρέσβης γράφει τι είπε στον αρχηγό του Λιβανικού Στρατού Εμίλ Μποσυτάνη για τη Μελίνα Μερκούρη: «Είχον τότε ζητήσει την εγγραφήν του ονόματος της κομμουνιστικής ταύτης μαινάδος εις τον κατάλογον των ανεπιθυμήτων εν Λιβάνω προσώπων ως και την εγγραφή των ταινιών αυτής εις τον μαύρον πίνακα της παρά τω Αραβικώ Συνδέσμω λειτουργούσης επιτροπής του Ισραήλ Αραβικού Οικονομικού Αποκλεισμού». Και καταλήγει: «Χθες με επεσκέφθη ο διά της λογοκρισίας υπεύθυνος αξιωματικός (του Λιβάνου) εις ον παρέσχον λεπτομερέστερας πληροφορίας, κατόπιν τούτου η ταινία Ζ θέλει κατασχεθή».
Οδηγίες για ενέργειες
Να σταλούν οδηγίες για ενέργειες κατά της προβολής του «Ζ» στο εξωτερικό ζητά η χουντική κυβέρνηση με έγγραφο της 31ης Μαρτίου 1969. «Παρακαλούμε όπως εκδοθώσιν υμέτεραι οδηγίαι προς τας υμετέρας υπηρεσίας του εξωτερικού ίνα αυτεπαγγέλτως και άνευ οδηγιών εκ του Κέντρου αντιδρούν εις παρομοίας περιπτώσεις και να μη μένουν αναπάντητες τοιαύται ενέργειαι αίτινες αποτελούν εφαρμογήν γενικώτερου σχεδίου των συνοδοιπόρων και κομμουνιστών προς δυσφήμισην της χώρας μας».
Απόσπασμα της φιλοχουντικής ιταλικής Borghese, 1969
«Εις την ταινίαν “Ζ” παρά ταύτα υπάρχει κάτι το θετικόν: Αναφερόμεθα εις τη δολοφονίαν του Λαμπράκη και εις την περιγραφή του δραστηρίου τρόπου με τον οποίον η αστυνομία διαλύει τους διαδηλωτάς. Από τα σημεία αυτά οι φίλοι μας δύνανται να εμπνευσθούν διά να αντιληφθούν τι πρέπει να κάμνη μια αστική τάξις η οποία δεν είναι αποφασισμένη να συνθηκολογήση» γράφει η φιλοχουντική Borghese το 1969…
Στήριξη της χούντας από Ιταλούς νεοφασίστες
Τον Ιούνιο του 1969 ο Ελληνας πρέσβης «έχει την τιμή να ενημερώσει» ότι «η μηνιαία νεοφασιστική επιθεώρησις “VOLONTA” της Γένοβας εδημοσίευσεν δύο σημειώματα διά των οποίων επικρίνει δριμύτατα την CORRIERE DELLA SERA διά την στάσιν της έναντι του ημετέρου καθεστώτος». Παράλληλα ενημερώνει ότι «η κομμουνιστική εφημερίς “PAESE SERA” εν τη προσπάθειά της να εκμεταλλευθή εις βάρος του καθεστώτος της χώρας μας την ταινία “Ζ” οργάνωσε ειδική προβολήν με ηλαττωμένα εισιτήρια…».
Η γραμμή απέναντι στο «Ζ»
Σε συνέντευξή του στο γαλλικό φοιτητικό περιοδικό «L’ avenir est a nous» ο συνεργάτης της ελληνικής κυβέρνησης και εκπρόσωπος του γαλλικού κινηματογράφου στο Παρίσι Κ. Λοβέρδος κατέληξε ότι «ο ελληνικός στρατός ανέλαβε την εξουσίαν ακριβώς διά να αποφευχθή η επανάληψις τοιούτων σκανδάλων»…
(Φωτο: Γρηγόρης Χρυσοχοϊδης)