Το 2016 η συζήτηση για αυτά είχε αρχίσει να αναδύεται. Το 2017 έγιναν πλέον γνωστά στο ευρύ κοινό και καθιερώθηκαν ως όρος στα λεξικά. Το 2018 ο αντίκτυπός τους όχι απλά δε μειώθηκε λόγω της “τιμητικής διάκρισης” που απέσπασαν την προηγούμενη από αυτήν χρονιά, αλλά αντίθετα εκτοξεύθηκε.
Η συζήτηση περί των fake news μόνο fake δεν αποδεικνύεται. Απεναντίας, η δυναμική της εν λόγω μάστιγας βλέπουμε ότι ενισχύεται, ορίζοντας ως αφετηρία το έτος που αποτέλεσε την “χρονιά τους”, καθώς το 2017 τα fake news χαρακτηρίστηκαν ως ο όρος της χρονιάς, με τους λεξικογράφους του λεξικού Collins να εισάγουν τον όρο στο λεξικό. Είχαν άλλωστε χειροπιαστά στοιχεία, μιας και η χρήση της “λέξης της χρονιάς” είχε αυξηθεί κατά 365% από το 2016.
Στην αυγή του 2019, μια τέτοια συζήτηση περί της δυναμικής των ψεύτικων ειδήσεων λειτουργεί αντιστρόφως ανάλογα προς την ευδιάθετη και αισιόδοξη ψυχοσύνθεση της κοινωνίας που καλείται να υποδεχτεί το νέο έτος, πλημμυρισμένη με συναισθήματα που έχουν περιεχόμενο “νεωτερικότητας” και σηματοδοτούν νέα ξεκινήματα, απαλοιφή αρνητικών στοιχείων του παρελθόντος και θεσμοθέτηση νέων στόχων.
Με την σκέψη να οδηγείται ωστόσο με μαθηματικό τρόπο στη μεγέθυνση του “τέρατος” των fake news, ως απόρροια της αύξησης της παρουσίας τους στη δημόσια σφαίρα, η αισιοδοξία που είναι συνυφασμένη με τα καινοτόμα στοιχεία που υπόσχεται η εκάστοτε νέα χρονιά, δίνει αυτόματα τη θέση στην απαισιοδοξία σε όποια συζήτηση ενέχει σκέψεις περί “ψεύτικων ειδήσεων”.
Η συνειδητοποίηση αυτή ωστόσο, όσο θλιβερή κι αν είναι, ενέχει και θετικές παραμέτρους. Ποιες μπορεί να είναι αυτές; Η δημιουργία ενός “περιβλήματος” αυτοπροστασίας που μας θωρακίζει όλους με στοιχεία άμυνας αλλά και επανεξέτασης όποιας εισερχόμενης πληροφορίας, καθώς και μιας περαιτέρω συνειδητοποίησης των ψεύτικων παραμέτρων που ενέχει η ζωή μας. Δεδομένου ότι η πληροφόρηση αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς μας, η παραπληροφόρηση εισβάλει αδιακρίτως και “χωρίς άδεια” στον κόσμο μας, διαστρευλώνοντάς τον.
Αναφορικά με την αφετηρία του φαινομένου των “ψευδών ειδήσεων”, παρά το γεγονός ότι αυτό έγινε κατά βάση γνωστό από την ημερομηνία εκλογής του Ντόναλντ Τραμπ στην αμερικανική Προεδρία – στις 8 Νοεμβρίου 2018 – λόγω της συνεχούς αναπαραγωγής του όρου από τον ίδιο και κυρίως λόγω της αδιάλειπτης επίθεσης του στα συστημικά μέσα ενημέρωσης της χώρας, η παρουσία των ψευδών ειδήσεων δεν θεωρείται ένα φαινόμενο ηλικίας δύο ετών. Παρά ταύτα, πόσοι από εμάς μιλούσαμε περί fake news πριν από το 2016; Μάλλον κανείς. Ή έστω ελάχιστοι από εμάς.
Η έλευση του αμφιλεγόμενου Αμερικανού Προέδρου στην εξουσία και το καθημερινό παραλήρημά του για την ύπαρξη των ψευδών ειδήσεων συνέβαλε στις θετικές παραμέτρους του φαινομένου που λέγαμε παραπάνω. Η αμφισβήτηση σε ό,τι διαδίδεται μας ενέταξε σαν κοινωνία σε έναν φαύλο κύκλο επανεξέτασης (με θετικό απόηχο) της πληροφορίας που λαμβάνουμε. Συμβάλλοντας ταυτόχρονα για κάποιους στην επανεξέταση και την αμφισβήτηση ανθρώπινων σχέσεων, φιλιών κ.ο.κ. έχοντας εισέλθει σε έναν μονόδρομο γενικότερης καχυποψίας.
Ο Ντόναλντ Τραμπ συνέβαλε λοιπόν με δικό του αμφιλεγόμενο και εν πολλοίς κατακριτέο τρόπο διακυβέρνησης στην εντύπωση στην νοοτροπία μας, μιας φράσης που ειπώθηκε από έναν από τους εθνοπατέρες του αμερικανικού έθνους που έζησε τον 18ο αιώνα. Μία από τις παρακαταθήκες του πολιτικού, συγγραφέα και εφευρέτη Βενιαμίν Φραγκλίνου (1706-1790) ήταν και η ακόλουθη φράση: “Μην πιστεύεις τίποτα από αυτά που ακούς και πίστευε μόνο τα μισά από αυτά που βλέπεις”.
Η φράση ομοιάζει πιο επίκαιρη από ποτέ. Με τον αγώνα για την εξάλειψη των ψευδών ειδήσεων να μην έχει τελεσφορήσει. Αντιθέτως, οι μάχες κρίνονται τώρα περισσότερο αναγκαίες από ποτέ, την εποχή που ο “βραβευμένος” όρος είναι εκεί και παραμονεύει.
Το σκάνδαλο που συγκλόνισε τη διοίκηση και τους αναγνώστες του Der Spiegel αποτελεί το πιο πρόσφατο, αλλά και πιο κραυγαλέο παράδειγμα. Η εγκυρότητα του γερμανικού εβδομαδιαίου ειδησεογραφικού περιοδικού επλήγη ανεπανόρθωτα όταν μόλις πριν από λίγες ημέρες, στις 19 Δεκεμβρίου 2018, το ίδιο το Der Spiegel αποκάλυψε ότι ο βραβευμένος δημοσιογράφος του, Κλάας Ρελότσιους, άρθρα και ρεπορτάζ του οποίου δημοσιεύονταν επί πληθώρα ετών στο περιοδικό, ήταν κατασκευασμένες και όχι πραγματικές ειδήσεις.
Το γεγονός είναι ενδεικτικό της κατάστασης που καλούμαστε όλοι να διαχειριστούμε στην καθημερινότητά μας. To ευτύχημα, αν μπορεί να λεχθεί με αυτόν τον τρόπο, της ύπαρξής τους στη ζωή μας, έγκειται στις θετικές παραμέτρους που αναλύθηκαν παραπάνω, και οι οποίες μπορεί να λειτουργήσουν εποικοδομητικά για την συνέχιση του αγώνα με σκοπό την απαλοιφή τους και την αποκάλυψη των ιθυνόντων, όπως συνέβη στο παράδειγμα του γερμανικού περιοδικού.
Το δυστύχημα ωστόσο, αφορά στον “σκοτεινό” μανδύα του ψεύδους που ενδεχομένως καλύπτει κάθε πληροφορία και στην απουσία μηχανισμών “ανίχνευσης” ψευδών ειδήσεων στο σύνολό τους. Όταν, δε, μία πληροφορία φημολογείται ότι είναι ψευδής, χωρίς διασταύρωση στοιχείων, μπορεί να οδηγούμεθα σε παράπλευρες απώλειες που ενέχουν και διαστάσεις τρομοκρατίας.
Η πρόσφατη βομβιστική επίθεση στον ΣΚΑΪ, χτύπημα στον πλουραλισμό και την ελευθεροτυπία, μετουσιώνει την τοξικότητα μερίδας της κοινωνίας σε πράξη υποτιθέμενης αφύπνισης από τα “δεινά” της ενημέρωσης. Η πλήρης καταστολή φαινομένων βίας και ανομίας που τρομοκρατούν ψυχές και συνειδήσεις καθίσταται επιβεβλημένη, όπως το ίδιο αναγκαία καθίσταται και η αξιολόγηση, πρωτίστως των πράξεων εαυτών και δευτερευόντων των άλλων.
Όπως στις διαπροσωπικές σχέσεις, έτσι και στη δημόσια σφαίρα, φαινόμενα τρομοκράτησης ψυχής και συνειδήσεων δεν χωρούν. Το ίδιο ισχύει και για τις ψεύτικες καταστάσεις, για τις οποίες όλοι έχουμε μερίδιο ευθύνης. Είτε από την πλευρά της διασποράς τους, είτε από την πλευρά της υιοθέτησής τους. Η δεύτερη κατηγορία, όταν γίνεται εκούσια και ερήμην τρίτων, αποτελεί και την χείριστη μορφή διάδοσης των fake news.
Το νέο ημερολογιακό ξεκίνημα στις ζωές μας, που συνδέεται αναφανδόν με πράξεις “νεωτερικότητας” όπως προειπώθηκε, δεν μπορεί παρά να είναι καθάριο. Η επιβεβλημένη αυτή “καθαρότητα” δεν μπορεί να συνάδει με fake καταστάσεις. Ουτοπικό; Πολύ πιθανό, καθώς ακούγεται περισσότερο ως μια ρομαντική φράση παρά ως ενστερνισμός.
Ανατρέχοντας στη χρονιά που πέρασε, τα fake φαινόμενα μόνο λίγα δεν είναι. Είτε στη δημόσια σφαίρα, είτε στην ιδιωτική. Γράφοντας τις σελίδες του ημερολογίου του νέου έτους, αν κάτι θα πρέπει να μας εντυπωθεί είναι πρώτον, η πέρα για πέρα αληθινή φράση του Βενιαμίν Φραγκλίνου, και δεύτερον, η θεσμοθέτηση στόχων για μια χρονιά άνευ ψεύδους. Σε όποια συναναστροφή μας. Και από όποια πλευρά του “τείχους” βρισκόμαστε. Για ένα καλύτερο αύριο, με γνώμονα την ειλικρίνεια και την αλήθεια.
Και ενθυμούμενοι το παρακάτω ρητό του Σλοβένου θεατρικού συγγραφέα, Zarko Petan, που μας προσγειώνει ευθύς αμέσως ανώμαλα στην ωμή πραγματικότητα. “Στο τέλος νικά πάντα η αλήθεια. Δυστυχώς είμαστε ακόμα στην αρχή.” είπε ο Petan (1929-2014) δίνοντάς μας την “χαριστική βολή” για την “αλήθεια” στην οποία ζούμε.
Η ευθύνη είναι πλέον στα χέρια μας. Τα ρητά δείχνουν τον δρόμο. Οι πράξεις οφείλουν να τον χαράξουν. Ώστε το νέο έτος να ανατρέψει την μαθηματική ακρίβεια με την οποία οδηγείται η κοινωνία πιο βαθιά στον βούρκο των επονομαζόμενων fake news και των ενορχηστροτών τους.
Για να μην (ξανα)γίνει η χρονιά τους…
***
Για όλους τους ενδιαφερόμενους για περαιτέρω προβληματισμό επί του ζητήματος, ακολουθεί το βίντεο από την πρόσφατη εκδήλωση “Η μάστιγα των Fake News, δεν είναι Fake News” του GRestart-Δίκτυο διαλόγου για μια σύγχρονη Ελλάδα στην αίθουσα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Αθήνα, όπου αναπτύχθηκε εκτενώς το ζήτημα, με τη συμμετοχή και του PolitisOnline.
Την εκδήλωση συντόνισε η Εύα Αντωνοπούλου από τον ΣΚΑΪ, με ομιλητές τους: Άρια Αγάτσα (Αντιπρόεδρος ΕΣΗΕΑ), Πάνος Αμυράς (Διευθυντής Ελεύθερου Τύπου), η δημοσιογράφος Πηνελόπη Γαβρά, Νίκος Ελευθερόγλου (Δημοκρατία), Αθηνά Κοροβέση (politisonline.gr), Χρήστος Κούτρας (ΣΚΑΪ), Θανάσης Μαυρίδης (εκδότης Φιλελεύθερου και liberal.gr), Γιώργος Μουρούτης (the president.gr), Κωστας Παπαχλιμίντζος (Παραπολιτικά), Γιώργος Παπαντριανταφύλλου (Kiss Fm) και Κωνσταντίνα Κωνσταντίνου (incorrect.gr).