Η μεγάλη μας κληρονομιά και η διεθνής της ακτινοβολία
Με συγκλόνισε η ιστορία ενός φίλου μου Ιάπωνα καθηγητή με κλασσική ελληνική παιδεία που είχε όνειρο ζωής να έρθει στην Ακρόπολη. Με οικονομίες ετών κατάφερε με την οικογένειά του να κάνουν το ταξίδι των ονείρων τους. Ένα πρωί έφτασαν στο λιμάνι του Πειραιά, δεν κατάφεραν όμως ποτέ να βγουν από το πλοίο γιατί μια μεγάλη κινητοποίηση στο λιμάνι μπλόκαρε τους ταξιδιώτες μέσα στο σκάφος. Η ιστορία είναι πραγματική. Υπάρχουν και άλλες με περισσότερους «τυχερούς» οι οποίοι αφού πέρασαν τον σκόπελο του λιμανιού κατάφεραν να φτάσουν στο Ιερό Βράχο, αλλά είχαν απεργία οι φύλακες και δεν μπόρεσαν ποτέ να ακουμπήσουν τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Αυτό δεν είναι ένα μεμονωμένο παράδειγμα, είναι στάσεις και συμπεριφορές δεκαετιών οι οποίες αποτέλεσαν τροχοπέδη για το εξαγώγιμο προϊόν μας, τον πολιτιστικό τουρισμό και παράλληλα διέσυραν τη χώρα διεθνώς κατεβάζοντας από το θρόνο του τον Ξένιο Δία στο όνομα του οποίου αναφέρονται με ενθουσιασμό ακόμη και κάτοικοι χωρών που δεν μπορεί κανείς να φανταστεί, όπως οι μακρινές και ταλαιπωρημένες χώρες της Λατινικής Αμερικής στα σχολεία των οποίων όμως η ελληνική μυθολογία αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο.
Ακούγεται συχνά στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια ότι στην Ελλάδα θα ήταν αρκετά δύο μόνο Υπουργεία: Υπουργείο Πολιτισμού και Υπουργείο Τουρισμού. Προφανώς αυτό είναι ένα σχήμα λόγου, αλλά οι άνθρωποι που το επικαλούνται ως επιχείρημα θέλουν να καταδείξουν ότι ο τουρισμός και ο πολιτισμός είναι ενδεχομένως οι βασικοί πυλώνες ανάπτυξης της χώρας.
Επισκέφτηκα πριν δύο μήνες τη Γόρτυνα, ένα ορεινό όμορφο χωριό το οποίο διαθέτει ένα μοναδικό μνημείο, κτήμα της παγκόσμιας κοινότητας. Σε πέτρινες πλάκες που ευτυχώς συντηρούνται καλά, βρίσκονται διατυπωμένα πριν από δυόμισι χιλιάδες χρόνια τα ανθρώπινα δικαιώματα που αποτελούν τη βάση των σύγχρονων πολιτισμών, αλλά και οι άξονες που σε πολλές περιπτώσεις διέπουν ακόμη και σήμερα το οικογενειακό δίκαιο. Ένα μνημείο που το συντηρεί ο Δήμος και στο οποίο, όπως χαρακτηριστικά είπε ένας επισκέπτης Γάλλος ιστορικός, θα έπρεπε να σχηματίζονται ουρές χειμώνα-καλοκαίρι νομικών και ιστορικών από όλο τον πλανήτη για να δουν τον πρώτο κώδικα δικαιωμάτων του ανθρώπου. Φοβάμαι πως αν κάνουμε μια δημοσκόπηση, το μνημείο είναι άγνωστο στους περισσότερους Έλληνες.
Με αυτές τις δύο εισαγωγικές-ανθρωποκεντρικές ιστορίες, ήθελα να καταδείξω το μέγεθος της αδιαφορίας που διαχρονικά επέδειξε η ελληνική πολιτεία στην αξιοποίηση του πιο δυνατού πλεονεκτήματος, του πολιτιστικού τουρισμού. Και δεν είναι μόνο η Ακρόπολη, είναι οι Δελφοί, η Δήλος, η Ολυμπία, η Κνωσός, η Βεργίνα και δεκάδες άλλα μνημεία-σταθμοί στην πορεία της ανθρωπότητας. Επειδή όμως η χώρα μας βρίσκεται στην πιο βαθειά μεταπολεμική κρίση, οι επισημάνσεις σε ένα άρθρο δεν αρκούν και αναφέρονται μόνο για να αποτελέσουν στοιχεία αφύπνισης. Τώρα που αναζητούμε μέσα από δαιδαλώδεις και χαοτικές διαδρομές το νέο μοντέλο ανάπτυξης της χώρας είναι η στιγμή να επικεντρώσουμε τις δυνάμεις μας για την επανεκκίνηση της ελληνικής οικονομίας στο πιο δυνατό μας σημείο και αυτό είναι η ανάδειξη του μεγάλου συγκριτικού μας πλεονεκτήματος.
Να δούμε πρώτα την Αθήνα: Οι ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης φιλοξενούν πληθώρα αρνητικών σχολίων από τουρίστες για άσχημες καταστάσεις που έχουν βιώσει κατά την επίσκεψή τους στο ιστορικό της κέντρο και σε χώρους γύρω από τα μνημεία της πόλης. Είναι επίσης ενδεικτικές οι αναφορές μέσων ενημέρωσης διεθνούς φήμης που συστήνουν επίσκεψη στην Ακρόπολη, όμως η Αθήνα δεν είναι η πόλη των ονείρων τους. Η αμερικανική εφημερίδα The Huffington Post σε πρόσφατο δημοσίευμά1 της συμπεριλαμβάνει την επίσκεψη στην Ακρόπολη στη λίστα με τις 21 εμπειρίες που όλοι πρέπει να ζήσουν έστω και μία φορά. Η συντάκτρια ωστόσο σημειώνει, ότι μπορεί «η αρχαία ιστορία να είναι συγκλονιστική, η σύγχρονη Αθήνα όμως δεν είναι μέρος που θα θέλατε να επισκεφθείτε δεύτερη φορά».
Ενδεικτική είναι η περίπτωση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου που βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού. Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο είναι το μεγαλύτερο μουσείο της χώρας και ένα από τα σημαντικότερα του κόσμου με βάση τον πλούτο των εκθεμάτων που φιλοξενεί. Καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση σε επισκεψιμότητα και εισπράξεις στο σύνολο των μουσείων της χώρας (Πίνακας 1). Εντούτοις, αντιμετωπίζει αρκετά προβλήματα που ακυρώνουν τη δυναμική παρουσία που όφειλε να έχει στον πολιτιστικό χάρτη της πόλης. Ο μεγαλύτερος όγκος των συλλογών του βρίσκεται στα υπόγεια ή σε αποθήκες γιατί δεν υπάρχουν οι αναγκαίοι χώροι να εκτεθούν στο κοινό. Επιπλέον, αντιμετωπίζει προβλήματα πρόσβασης και αισθητικής υποβάθμισης, ενώ υφίσταται ζήτημα ασφάλειας για τους μεμονωμένους επισκέπτες.
Δεν είναι όμως μόνο η Αθήνα. Αναφέραμε το παράδειγμα του αρχαιολογικού χώρου της Γόρτυνας, ενώ για να επισκεφτεί κάποιος τους Δελφούς θα πρέπει να υποστεί τη δοκιμασία της διέλευσης μέσα από την Αράχωβα, ιδίως στις ώρες αιχμής. Η χώρα μας διαθέτει εκατοντάδες αρχαιολογικούς χώρους και ιστορικά μνημεία τα περισσότερα εκ των οποίων λειτουργούν με ανεπαρκή στελέχωση εξειδικευμένου προσωπικού ή προσωπικού ασφαλείας, απουσία εύληπτων λεκτικών επιγραφών-επεξηγήσεων για τα εκθέματα, ανυπαρξία πληροφοριακών φυλλαδίων, περιορισμένο ωράριο λειτουργίας, έλλειψη χώρων ανάπαυσης, υγιεινής και σίτισης, προβλήματα πρόσβασης, έλλειψη δυνατότητας αγοράς εισιτηρίων και ειδικών τιμολογιακών προσφορών μέσω διαδικτύου, κ.λπ.
Τα πολιτιστικά αξιοθέατα θέλουν αξιοποίηση με παρεχόμενες υπηρεσίες, αντίστοιχες με αυτές που συναντά κανείς στο μουσείο του Λούβρου, στο Βρετανικό Μουσείο, στο μουσείο Uffizi της Φλωρεντίας(Πίνακας 2), αλλά και τα δεκάδες μικρά και μικρότερα μουσεία και μνημεία τα οποία ιστορικά έχουν μικρότερη εμβέλεια αλλά μεγαλύτερη επισκεψιμότητα και διεθνή ακτινοβολία από τα δικά μας. Οι απαιτήσεις των επισκεπτών είναι αυξημένες, πόσο μάλλον που οι περισσότεροι έχουν τη δυνατότητα των συγκρίσεων. Τα παραδείγματα χωρών που αξιοποίησαν πετυχημένα την πολιτιστική τους κληρονομιά θα έπρεπε να μας πείσουν για την αναγκαιότητα και αποτελεσματικότητα μιας εθνικής στρατηγικής με στοχευμένες δράσεις.
Απαραίτητη θεωρείται η προώθηση και υποστήριξη επενδύσεων που στοχεύουν στην αναβάθμιση της ποιότητας και της διεύρυνσης των παρεχόμενων υπηρεσιών σε αρχαιολογικούς και ιστορικούς χώρους με τουριστικό ενδιαφέρον. Πρέπει να δοθεί μεγάλη έμφαση στα θέματα ανάδειξης των μνημείων, λειτουργικότητας και προσβασιμότητας, συντήρησης και καθαριότητας, πληρότητας των πωλητηρίων και κυλικείων, ασφάλειας, περιβάλλοντος χώρου και διαδικτυακής προβολής, αλλά και απλοποίησης γραφειοκρατικών συμπληγάδων.
Οι αρχαιολογικοί χώροι και τα μουσεία θα πρέπει να διαφημιστούν σωστά, να έχουν εξωστρέφεια και να είναι φιλικά στον επισκέπτη χωρίς να χάσουν την επιστημονική τους ιδιαιτερότητα. Θα πρέπει να διαθέτουν δράσεις που να απευθύνονται στο κοινό, με τη μορφή κάποιας καθοδηγούμενης ξενάγησης, έτσι ώστε να συνθέτεται ένα αφήγημα που θα υποβάλλει στους επισκέπτες συνειρμούς ιδεών και συναισθήματα, αιχμαλωτίζοντας τη φαντασία τους. Οι διαδραστικές υπηρεσίες πολυμεσικής και δικτυακής πληροφόρησης θα μπορούσαν να προσδώσουν στη συνολική πολιτιστική εμπειρία2 . Η χρήση τεχνολογίας όμως δεν πρέπει να είναι αυτοσκοπός αλλά να χρησιμοποιείται ως βοηθητικό εργαλείο που θα προβάλει με προσιτό τρόπο την πολιτισμική σημασία και αξία του πολιτιστικού αποθέματος.
Αναμφισβήτητα, το ζήτημα της επικοινωνίας των πολιτιστικών αξιοθέατων με το ευρύ κοινό είναι πολύπλοκο. Χρειάζεται αποκωδικοποίηση των στάσεων και αντιλήψεων των επισκεπτών, έτσι ώστε να δρομολογηθεί μια σωστή επικοινωνιακή στρατηγική. Σε κάθε περίπτωση, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο π. Επιστημονικός Διευθυντής του ΙΤΕΠ3 , κ. Κ. Ρερρές «χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή για να διατηρηθεί ισορροπία μεταξύ εκπαιδευτικής διάστασης και ψυχαγωγίας, μεταξύ διατήρησης της αυθεντικότητας και βελτίωσης της λειτουργικότητας, μεταξύ της διατήρησης της παράδοσης και της αποκόμισης οικονομικού οφέλους».
Μια πρώτη θετική ένδειξη -υπό την προϋπόθεση να πραγματοποιηθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα- είναι η εξαγγελία του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού για το Εθνικό Πιλοτικό Πρόγραμμα. Το πρόγραμμα αυτό προβλέπει την αναβάθμιση 33 μουσείων και αρχαιολογικών χώρων μεγάλης επισκεψιμότητας, μεταξύ των οποίων και το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Συμπεριλαμβάνει την επιμήκυνση του ωραρίου λειτουργίας χώρων κατά την τουριστική περίοδο που αναμένεται να ενισχύσει τις επισκέψεις και κατ’ επέκταση την τουριστική κίνηση σε αυτούς τους προορισμούς.
Νέα ελπίδα μέσα στην κρίση που έρχεται να αθροιστεί στην ακτινοβολία του Μουσείου της Ακρόπολης4 αποτελεί το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, ένας χώρος υψηλών απαιτήσεων και σύγχρονων προδιαγραφών στο παλιό Φιξ, στο οποίο θα εκτεθούν έργα τέχνης Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών που τώρα στοιβάζονται σε υπόγειες αποθήκες κάθε γωνιάς της πρωτεύουσας.
Η σημαντική άνοδος του τουρισμού5 το 2013, μπορεί να ερμηνεύσει σε ένα βαθμό και την αύξηση των επισκεπτών σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους. Κατά 13,4% αυξήθηκαν οι επισκέπτες των μουσείων και κατά 13,5% οι αντίστοιχες εισπράξεις το 2013 (Ιανουάριος-Δεκέμβριος), σε σχέση με την αντίστοιχη περίοδο του 2012, σύμφωνα με την Έρευνα Κίνησης Μουσείων και Αρχαιολογικών Χώρων της ΕΛ.ΣΤΑΤ. Στους αρχαιολογικούς χώρους παρατηρήθηκε αύξηση των επισκεπτών κατά 22% και αντίστοιχη αύξηση των εισπράξεων κατά 16,5%, σε σχέση με την αντίστοιχη περίοδο του 2012.
Ο πολιτισμός πρέπει να αποτελέσει βασικό πυλώνα της τουριστικής πολιτικής καθώς διευρύνει την εμπειρία του παραθεριστικού τουρισμού. Ο πολιτιστικός τουρισμός εξαιτίας των ειδικών χαρακτηριστικών του δεν περιορίζεται χρονικά στους θερινούς μήνες. Αντίθετα, είναι εφικτή η επίτευξη της κατανομής των επισκεπτών στη διάρκεια ολόκληρου του χρόνου. Στο Διάγραμμα 1 εμφανίζονται οι γραφικές παραστάσεις των μηνιαίων συνολικών ταξιδιωτικών εισπράξεων της χώρας, των μηνιαίων εισπράξεων από αρχαιολογικούς χώρους και των αντίστοιχων εισπράξεων από μουσεία, κατά τη διάρκεια του έτους 2012. Παρατηρούμε ότι την άνοιξη και το φθινόπωρο, οι εισπράξεις από τα μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους είναι υψηλότερες από τις τουριστικές εισπράξεις. Επίσης, είναι προβλεπόμενο ότι μεγαλύτερη εποχικότητα εμφανίζουν οι συνολικές ταξιδιωτικές εισπράξεις και μικρότερη οι εισπράξεις από τα μουσεία.
Η περαιτέρω ανάπτυξη του συγκεκριμένου τμήματος της αγοράς απαιτεί καλύτερη οργάνωση, παρουσίαση και προβολή της υλικής και άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Για τον σκοπό αυτό θα πρέπει να αναπτυχθούν μηχανισμοί διαχείρισης και προβολής σημαντικών θεματικών πολιτιστικών εκδηλώσεων μεγάλης εμβέλειας που θα δώσουν έμμεση ώθηση και στον τουρισμό πόλεων (city breaks). Επίσης, ένας από τους στόχους της πολιτείας πρέπει να είναι στους σημαντικούς προορισμούς να λειτουργούν Θερινά Σχολεία από μικρά και μεγάλα πανεπιστήμια, όπως συμβαίνει σήμερα π.χ. με τα θερινά προγράμματα κλασσικών σπουδών του Πανεπιστημίου Harvard6 στην Ολυμπία και στο Ναύπλιο.
Ταυτόχρονα χρειάζεται αναβάθμιση της παροχής υπηρεσιών και αισθητικής των πόλεων και χωριών που φιλοξενούν αυτά τα μνημεία ώστε να αποτελούν προορισμούς για πολυήμερη παραμονή των επισκεπτών. Η πολιτιστική ταυτότητα του προορισμού δεν προάγει μόνο τον πολιτιστικό τουρισμό. Αποτελεί το βασικό εργαλείο διαφοροποίησης των τουριστικών προορισμών και παίζει καθοριστικό ρόλο στην προσέλκυση μεγαλύτερου αριθμού επισκεπτών. Η ιστορική συνέχεια, η παράδοση, οι πολιτιστικές ιδιαιτερότητες στον τομέα της αρχιτεκτονικής, της κουζίνας βοηθούν σημαντικά στην ανάδειξη της διακριτής ταυτότητας κάθε προορισμού.
Θα πείτε το οικονομικό πρόβλημα και την πορεία προς την ανάπτυξη θα την λύσει μόνο ο πολιτιστικός τουρισμός; Προφανώς από μόνος του δεν είναι αρκετός. Παρακολουθώντας τις διαπιστώσεις και εκτιμήσεις επιστημόνων, καταλήγω να συμμεριστώ την άποψή τους ότι η ανοδική πορεία της χώρας απαιτεί συντονισμό με τρεις δράσεις. Τουρισμό, αγροτική ανάπτυξη με σπάνια μεσογειακά προϊόντα,
μια δράση που μπορεί άριστα να συνδέεται με τον αγροτουρισμό και θα προσελκύει επισκέπτες που επιλέγουν ως μοντέλο ξεκούρασης την συμμετοχή τους στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων. Η τρίτη δράση σύμφωνα με τους ειδικούς,θα είναι η δημιουργία μικρών και μεγάλων βιομηχανικών μονάδων τυποποίησης
καινοτόμων προϊόντων που θα είναι κυρίως εξαγώγιμα. Εάν υιοθετήσουμε το τρίπτυχο ανάπτυξης των επιστημόνων τότε ο πολιτιστικός τουρισμός είναι ένας σημαντικός μοχλός που μπορεί να ενεργοποιηθεί πιο σύντομα από τους άλλους καινα φέρει άμεσα αποτελέσματα.
Το 2013 περίπου 12 εκατομμύρια άτομα επισκέφτηκαν τα ελληνικά μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους. Φέτος οι προβλέψεις για τον τουρισμό είναι εξαιρετικά αισιόδοξες. Εκτιμάται ότι η χώρα μας θα υποδεχθεί περισσότερο από 20 εκατομμύρια τουρίστες από τις διεθνείς αγορές. Ο θετικός αντίκτυπος στην επισκεψιμότητα των μουσείων αναμένεται πως θα αυξηθεί ακόμη περισσότερο. Εκτός από τα έσοδα, οι επισκέπτες αυτοί αποτελούν τους καλύτερους πρέσβεις μετάδοσης θετικών μηνυμάτων για την Ελλάδα. Όμως, τα σημάδια ελπίδας για την αναβάθμιση του πολιτιστικού τουριστικού προϊόντος δεν επαρκούν. Το εύρος και οι καρποί μιας εφ’ όλης της ύλης συζήτησης για τη μεγιστοποίηση της προβολής του πολιτιστικού πλούτου και την ανάσχεση των παραγόντων που μειώνουν την ελκυστικότητά του, μόνο επ’ ωφελεία της χώρας μας θα αποβεί. Τα μνημεία και οι πολιτιστικοί θεσμοί θα πρέπει να τύχουν, επιτέλους, ιδιαίτερης φροντίδας από την πολιτεία που τα διαχειρίζεται για να καταστούν πόλοι έλξης τουριστικών ροών. Βασική προϋπόθεση είναι τα εμπλεκόμενα μέλη να πορευτούν μεθοδευμένα, συντονισμένα, με συνέπεια και προσήλωση για να αναδείξουν τον καλύτερο εαυτό τους. Σε αυτή τη δύσκολη χρονικά συγκυρία, να αδράξουμε την ευκαιρία.
1 Strutner, S. (2014, April 29). 21 travel experiences you must have once. The Huffington Post. Ανακτήθηκε 29 Απριλίου 2014, από http://www.huffingtonpost.com/2014/04/25/travel-experience-you-shouldhave_n_5193092.html
2 Χάρη σε μία νέα εφαρμογή με τον τίτλο CHESS (Cultural-Heritage Experiences through Socio-personal
interactions and Storytelling), που ήδη δοκιμάστηκε με επιτυχία στο Μουσείο της Ακρόπολης, οι επισκέπτες θα μπορούν μελλοντικά να χρησιμοποιούν τις φορητές συσκευές τους για να απολαμβάνουν μία διαδραστική και προσωποποιημένη εμπειρία ξενάγησης στα μουσεία. Η εφαρμογή αναπτύχθηκε από Γάλλους, Έλληνες, Βρετανούς και Γερμανούς εταίρους με χρηματοδότηση της Ε.Ε.
3 Ινστιτούτο Τουριστικών Μελετών και Προβλέψεων.
4 Το 2013 οι Times του Λονδίνου κατέταξαν το Μουσείο της Ακρόπολης στην τρίτη θέση στη λίστα με τα 50 καλύτερα μουσεία του κόσμου.
5 Το 2013 η εισερχομένη ταξιδιωτική κίνηση διαμορφώθηκε στους 20.1 εκ. ταξιδιώτες, σύμφωνα με την
αναθεωρημένη έκδοση του ταξιδιωτικού ισοζυγίου από την ΤτΕ.
6 Harvard University (2014). Study Abroad in Olympia, Greece | Harvard Summer School Program. Ανακτήθηκε 24 Απριλίου 2014, από http://www.summer.harvard.edu/programs/study-abroad/olympia-greece