Το 1989 ο Ευάγγελος Βενιζέλος ήταν μόλις 32 ετών, αλλά ο Κώστας Λαλιώτης που τον γνώριζε από την εποχή των φοιτητικών πολιτικών αναζητήσεων ήταν βέβαιος ότι πρόκειται για έναν σπουδαίο επιστήμονα που έπρεπε να συστήσει στον Ανδρέα Παπανδρέου. Η πρώτη επαφή έγινε στο περιθώριο μιας προεκλογικής ομιλίας στο Περιστέρι.
του Παύλου Παπαδόπουλου*
Ακολούθησε γεύμα στο σπίτι του Παπανδρέου και ένας κεντρικός ρόλος στο έργο της υπεράσπισης του προέδρου του ΠΑΣΟΚ στον δρόμο προς το Ειδικό Δικαστήριο. Ακριβώς τριάντα χρόνια μετά, ο κ. Βενιζέλος δεν φανταζόταν ότι στις 20 Μαΐου 2019 στο Περιστέρι θα έδινε την τελευταία κομματική ομιλία του. Δέκα ημέρες μετά η Φώφη Γεννηματά θα του ανακοίνωνε ότι δεν θα τον τοποθετήσει επικεφαλής του ψηφοδελτίου Επικρατείας του ΚΙΝΑΛ. Την περασμένη Πέμπτη ο διανοούμενος των πολιτικών και ο πολιτικός των διανοουμένων αποχαιρέτησε τη Βουλή των Ελλήνων. Είναι μόλις 62 ετών.
Θα φέρει η θυσία του τέως προέδρου τον επαναπατρισμό των πρώην ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ; Αυτή είναι η προσδοκία της κ. Φώφης Γεννηματά, η οποία θέλει να μετατρέψει το ΚΙΝΑΛ όχι σε «ουρά του ΣΥΡΙΖΑ», όπως την κατηγορεί ο κ. Βενιζέλος, αλλά σε αντικαταστάτη του ΣΥΡΙΖΑ στη δεύτερη θέση σε κάποιες μελλοντικές εκλογές. Οι περισσότεροι παρατηρητές πιστεύουν ότι αυτός ο στόχος είναι ανεδαφικός. Εκτιμούν ότι ο ΣΥΡΙΖΑ θα διατηρήσει τους παπανδρεϊκούς ψηφοφόρους, ενώ η Ν.Δ. θα προσελκύσει την πλειονότητα των εκσυγχρονιστών που αισθάνονται προσβεβλημένοι από την αντιπολιτευτική αφλογιστία και την αδυναμία ενοποίησης της Κεντροαριστεράς που συμβολίζουν οι απομακρύνσεις στελεχών με κορυφαία αυτή του κ. Βενιζέλου.
Παλαιότερα, η κ. Γεννηματά είχε καλές σχέσεις με τον κ. Βενιζέλο, με αποτέλεσμα στις εκλογές της 6ης Μαΐου 2012 να τοποθετηθεί εκπρόσωπος του ΠΑΣΟΚ και στη δεύτερη εκλόγιμη θέση του ψηφοδελτίου Επικρατείας (πρώτος ήταν ο Πύρρος Δήμας). Στη συνέχεια υποστήριξε τη «δεξιά στροφή» από τη θέση της αναπληρώτριας υπουργού Αμυνας στην κυβέρνηση Σαμαρά. Ομως, μετά το 2015 που τον διαδέχθηκε στην ηγεσία του κόμματος, οι πρωτοβουλίες του την αιφνιδίαζαν και την επισκίαζαν. Συσσωρεύθηκε ένα αρνητικό δυναμικό που τελικά εκτονώθηκε.
Τα «αρνητικά δυναμικά» δεν είναι η εξαίρεση, αλλά μάλλον ο κανόνας στις πολιτικές σχέσεις του κατά τα άλλα ευγενικού πολιτικού. Η σπάνια οξύνοια που τον χαρακτηρίζει συχνά συνοδεύεται από περιορισμένη υπομονή και έφεση στη σύγκρουση. Πολλοί θυμούνται επεισόδια οργής, όπως αυτό που έζησαν επικεφαλής τραπεζών στα τέλη του 2011, όταν τους απείλησε ότι «θα χάσουν τις τράπεζες» επειδή αντιδρούσαν στους όρους αναδιάρθρωσης του χρέους. Παλαιότερα κατηγορούνταν, όχι πάντοτε άδικα, για υπεροψία και αλαζονεία, χαρακτηριστικά που τα τελευταία χρόνια μάλλον έχουν περιοριστεί.
Αντίθετα, δεν έχουν περιοριστεί το χιούμορ και ο αυτοσαρκασμός του. Ο κ. Βενιζέλος μπορεί να κατακλύζει τα μέσα ενημέρωσης και το Κοινοβούλιο, αλλά είναι πάντοτε μόνος του ακόμα κι όταν βρίσκεται μέσα στο πλήθος. «Δεν εφάπτομαι εύκολα», έχει παραδεχθεί. Η αφοσίωση στον στοχασμό, ήδη από παιδί, όξυνε την αίσθηση ματαιότητας για τη ζωή. Η φιλοδοξία της προσφοράς στην πολιτική με τα έντονα συναισθήματα και τις υπερβολές που προκαλεί έδρασε ως αναλγητικό απέναντι στην αίσθηση αυτή. Πήρε αυτό το αναλγητικό σε μεγάλες δόσεις.
Ο άγνωστος Βενιζέλος
Γεννήθηκε το 1957 στους Αμπελοκήπους της δυτικής Θεσσαλονίκης στη συμβολή των οδών Ελευθερίας και Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο πατέρας του δικηγόρος, ο παππούς και ο προπάππους του ιερείς. Το γονίδιο της ιεροσύνης ίσως εξηγεί την κλίση στη ρητορική, αλλά και τις γνώσεις για την εκκλησιαστική ιστορία, με τις οποίες απολαμβάνει να αιφνιδιάζει τους συνομιλητές του. Το αίνιγμα της ευχέρειας που διαθέτει στην επιστράτευση γνώσεων έχει την εξήγησή του. Οι ικανότητές του οφείλονται στην εφαρμογή αρχών της μνημονικής.
Oπως έχει υπαινιχθεί σε ιδιωτικές συζητήσεις του, γνωρίζει και αξιοποιεί μνημονικούς κανόνες. Η μνημονική είναι μια μέθοδος απομνημόνευσης γνωστή από τα αρχαία χρόνια. Οι νέες πληροφορίες ταξινομούνται στη μνήμη με τη μορφή εικόνων και αντικειμένων. Το μυαλό όσων γνωρίζουν τη μνημονική δεν είναι απλώς μια αποθήκη όπου καταχωνιάζονται σκόρπιες εντυπώσεις, αλλά ένα οργανωμένο «παλάτι μνήμης», όπου οι νέες πληροφορίες εντάσσονται σε «προθήκες» και «δωμάτια». Απαιτούνται κόπος και χρόνος για να χτίσει κανείς το «παλάτι μνήμης» του, αλλά αποκτά για πάντα άμεση πρόσβαση σε θεωρίες, νόμους, γνώσεις και γεγονότα.
Ο Ανδρέας Παπανδρέου μάλλον είχε αντιληφθεί το μυστικό αυτό και γι’ αυτό είχε πει τη φράση: «Ο Βαγγέλης έχει το μυαλό του στην άκρη της γλώσσας του». Αρκετά χρόνια νωρίτερα ο Δημήτρης Τσάτσος έλεγε σε συναδέλφους του καθηγητές: «Ελάτε στο μάθημα να δείτε έναν φοιτητή μου. Δεν θα σας πω ποιον. Θα καταλάβετε μόνοι σας».
Οι αντίπαλοί του έχουν κατασκευάσει πολλές ψευδείς ειδήσεις για να τον πλήξουν. Μία από αυτές είναι ότι το πραγματικό του επώνυμο είναι «Τούρκογλου» και ότι το άλλαξε για να θυμίζει τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Η αλήθεια είναι το ακριβώς αντίθετο. Η πατρική του οικογένεια κατάγεται από την επαρχία Καρυστίας της Εύβοιας κοντά στην Κύμη και είχε το ίδιο επώνυμο όπως αποδεικνύουν τα μητρώα αρρένων και τα κληρικολόγια του νομού. Η οικογένεια μετακόμισε στην Εύβοια από τη λακωνική Μάνη στα τέλη του 18ου ή στις αρχές του 19ου αιώνα. Eνα άλλο παρακλάδι της ίδιας οικογένειας περίπου την ίδια εποχή μετακόμισε από τη Μάνη στα Χανιά. Είναι η οικογένεια του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Ο κ. Βενιζέλος έχει αποσιωπήσει επιμελώς τη μακρινή του συγγένεια με αυτή την ιστορική προσωπικότητα, με το σκεπτικό ότι χάνεται τόσο πολύ στα βάθη του χρόνου, ώστε δεν είναι πια συγγένεια. Ωστόσο, ούτε απλή συνωνυμία είναι. Δεν ήθελε, όμως, να τον προσδιορίζει αυτή η συζήτηση. Hθελε επίμονα να είναι αυτόφωτος και η όποια αξία που του αναγνωρίζουν οι άλλοι να στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στη δική του αξιοσύνη.
Μια άλλη μειωτική αναφορά ήταν η φράση ότι «δεν είναι πολιτικός πεποιθήσεων, αλλά δικηγόρος υποθέσεων». Πράγματι, είχε καταχραστεί συχνά τη ρητορική του ικανότητα προκειμένου να υποστηρίζει ετερόκλητες θέσεις. Απέφευγε το πολιτικό κόστος, ενώ δεν έκρυβε ότι βιαζόταν να διαδεχθεί τον Γιώργο Παπανδρέου. Oμως, ο «δικηγόρος υποθέσεων» βρήκε στην κρίση του 2009-2010 την εθνική υπόθεση που τον κέρδισε και τον άλλαξε. Την ανέλαβε με μια απροσδόκητη περιφρόνηση στο πολιτικό κόστος, παράλληλα με την ενεργοποίηση όλων των πεποιθήσεων που από φοιτητής διέθετε στρατευμένος στη Σοσιαλδημοκρατία. Eγινε υπουργός Οικονομικών τον Ιούνιο του 2011 και στα επόμενα οκτώ χρόνια αγωνίστηκε, τα πρώτα τέσσερα για να συμβάλει στη διάσωση της χώρας και στα επόμενα τέσσερα για να υπερασπιστεί ετοιμόρροπα κεκτημένα απέναντι στον αναθεωρητισμό του ΣΥΡΙΖΑ.
O «εμφύλιος»
Αρχηγός του ΠΑΣΟΚ έγινε το 2012, αλλά δεν ήταν καλός. Ο πολιτικός που είχε το ανάστημα να αποκρούσει τον Βόλφγκανγκ Σόιμπλε στο Βρότσλαβ της Πολωνίας στις 15 Σεπτεμβρίου 2011, όταν ο Γερμανός υπουργός παρουσίασε αιφνιδιαστικά ένα πλήρες σχέδιο εξόδου της Ελλάδας από το ευρώ, δεν είχε ποτέ την υπομονή να διαχειριστεί τον μέσον όρο σε μια κομματική αίθουσα συσκέψεων. Η πρόκληση της κρίσης τον αποξένωσε από ένα κύριο «καθήκον» των αρχηγών, που είναι η συντήρηση πελατειακών δικτύων. Οι παπανδρεϊκοί διακινούσαν την αφήγηση ότι «ο Βενιζέλος έριξε τον Παπανδρέου με πραξικόπημα». Ο εμφύλιος ανάμεσα στα «δύο ΠΑΣΟΚ», που συνεχίζεται μέχρι σήμερα σαν τον εμφύλιο στη Συρία, διέλυσε το κόμμα και άνοιξε τον δρόμο στον ΣΥΡΙΖΑ.
Ο Βενιζέλος πρωταγωνίστησε στην ελάφρυνση χρέους ύψους 100 δισ. ευρώ του 2012 και στον αγώνα για να περιοριστεί η εθνική ζημία ύψους 100 δισ. ευρώ του 2015. Η αίσθηση καθήκοντος σφράγισε τη συνεργασία του με τον Λουκά Παπαδήμο και διαμόρφωσε τη σχέση του με τον Αντώνη Σαμαρά. Ξεκίνησαν ξένοι. Σήμερα είναι φίλοι. Τη φιλία «τίμησε» ο ΣΥΡΙΖΑ όταν τους συμπεριέλαβε στην περυσινή σκευωρία της Novartis.
Πολιτικοί σαν τον Ευάγγελο Βενιζέλο δημιουργούν την αίσθηση ότι θα υπάρχουν για πάντα στην πολιτική, όπως οι τοίχοι του Κοινοβουλίου. Την περασμένη Πέμπτη απευθύνθηκε στους τοίχους του Κοινοβουλίου «που έχουν αυτιά και μνήμη». Είναι ειρωνεία της Ιστορίας ότι ο Βενιζέλος αποχαιρέτησε τον «συμβολικό τόπο της Δημοκρατίας» μόνο μπροστά σε βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ και στον Λεωνίδα Γρηγοράκο από το ΚΙΝΑΛ, καθώς η αντιπολίτευση είχε αποχωρήσει από τη συζήτηση για τον Ποινικό Κώδικα.
Η αποχώρησή του από τη Βουλή συμπίπτει με τη διαφαινόμενη απομάκρυνση του ΣΥΡΙΖΑ από την εξουσία. «Ολος ο κόσμος είναι μια σκηνή», έγραψε ο Σαίξπηρ στο «Οπως σας αρέσει». Το δράμα ολοκληρώθηκε. Οι πρωταγωνιστές αποσύρονται. Οι βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ χειροκρότησαν τον σπουδαιότερο αντίπαλό τους. Εκείνος κατέβηκε από το βήμα συγκινημένος και τους χαιρέτησε έναν προς έναν. Ενα νέο έργο θα αρχίσει για όλους.
Οι σταθμοί της ζωής του
1974-1980. Σπουδές Νομικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και από το 1978 στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού ΙΙ. Μέλος του πρώτου Εθνικού Συμβουλίου της ΕΦΕΕ και της Νεολαίας της Σοσιαλιστικής Πρωτοβουλίας. Το 1980 αναγορεύεται διδάκτωρ Νομικής και παντρεύεται τη Λίλα Μπακατσέλου.
1984. Εκλέγεται υφηγητής και στη συνέχεια καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου. Με άρθρο του για την ισορροπία των εξουσιών στο αναθεωρημένο Σύνταγμα προβλέπει τη ρήξη Παπανδρέου – Καραμανλή.
1989. Γεννιέται η κόρη του Ελβίνα και γνωρίζει τον Ανδρέα Παπανδρέου. Διακρίθηκε στην ομάδα οργάνωσης της υπεράσπισης του ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ για το σκάνδαλο Κοσκωτά και το 1990 εξελέγη στην Κεντρική Επιτροπή του κόμματος.
1993. Εκλέγεται βουλευτής Θεσσαλονίκης. Αναλαμβάνει υφυπουργός Τύπου και ΜΜΕ. Εως το 2015 υπηρετεί διαδοχικά στα υπουργεία Μεταφορών, Δικαιοσύνης, Ανάπτυξης, Πολιτισμού, Εθνικής Αμυνας, Οικονομικών και Εξωτερικών.
2007. Δεν εκλέγεται πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ. «Αν είχα γίνει αρχηγός το 2007, η Ελλάδα θα ήταν διαφορετική», δήλωσε το 2013, όταν είπε ότι λόγω της κρίσης ανέλαβε για τη χώρα έναν ρόλο Κυρηναίου, του βιβλικού προσώπου που βοήθησε τον Χριστό να σηκώσει τον σταυρό.
2011-2012. Αναλαμβάνει το υπουργείο Οικονομικών. Αποτρέπει το δημοψήφισμα μετά τη διάσκεψη των Καννών. Πρωτοστατεί στην αναδιάρθρωση του χρέους. Εκλέγεται πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ.
2013. Αναλαμβάνει αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Σαμαρά και υπουργός Εξωτερικών.
2015. Αποχωρεί από την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ και ασκεί συστηματική αντιπολίτευση στην κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ σε όλο το φάσμα της κυβερνητικής πολιτικής – από τους θεσμούς και τη Δικαιοσύνη έως την οικονομία και την εξωτερική πολιτική.
* Έντυπη Καθημερινή