Μπορεί να καταργήσει τη συμφωνία των Πρεσπών μία μελλοντική κυβέρνηση; Θα γίνουν αλλαγές στα σχολικά βιβλία; Θα απαγορευθεί η εκτέλεση του «Μακεδονία Ξακουστή» στις παρελάσεις ως «πράξη αλυτρωτισμού»; Ποιο είναι το όφελος για την Ελλάδα και ποιο το κόστος;
Η συμφωνία μεταξύ Ελάδας και Σκοπίων για το «Μακεδονικό» θα επηρεάσει καθοριστικά το μέλλον των σχέσεων των δύο χωρών.
Μέσα στα επόμενα χρόνια η Ελλάδα όχι μόνο δεν απειλείται, αλλά ενισχύεται από την εδραίωση της σταθερότητας στα Βαλκάνια. Ομως, η αναγνώριση «μακεδονικής ταυτότητας» μπορεί να ισοδυναμεί με σπορά μέσα στον ιστορικό χρόνο
Μέ δημοσίευμα που υπογράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος για την έντυπη έκδοση της Καθημερινής, και μέσα από ερωτήσεις και απαντήσεις «σκιαγραφούνται»–με διαφορετική οπτική γωνία– τα υπέρ και τα κατά της συμφωνίας, καθώς και τα πιο κρίσιμα ζητήματα για την υλοποίησή της που θα μας απασχολήσουν στα επόμενα χρόνια και από τα οποία θα εξαρτηθεί το πρόσημο των ιστορικών εξελίξεων.
1. Πώς σχετίζεται η συμφωνία με την ένταξη της ΠΓΔΜ στο ΝΑΤΟ;
Η συμφωνία των Πρεσπών θα ενεργοποιηθεί πλήρως όταν ολοκληρωθεί η ένταξη της ΠΓΔΜ στο ΝΑΤΟ ως Βόρεια Μακεδονία. Μετά την κύρωση από την ελληνική Βουλή που έγινε στις 25 Ιανουαρίου, η γειτονική χώρα θα λάβει άμεσα πρόσκληση συμμετοχής στη Βορειοατλαντική Συμμαχία και θα κληθεί να υπογράψει το πρωτόκολλο ένταξης με το νέο της όνομα. Ωστόσο, η διαδικασία ένταξης θα πρέπει να εγκριθεί από τα 29 Κοινοβούλια των χωρών-μελών του ΝΑΤΟ, συμπεριλαμβανομένου του ελληνικού. Ο χρόνος που απαιτείται μπορεί να υπερβεί το ένα έτος, αν κρίνουμε από τη διαδικασία ένταξης στο ΝΑΤΟ του Μαυροβουνίου που έγινε το 2017.
2. Μπορεί να καταργηθεί η συμφωνία έπειτα από βέτο της Ρωσίας στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ;
Η συμφωνία δεν τελεί υπό την έγκριση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Σύμφωνα με τις προβλέψεις της συμφωνίας, το Συμβούλιο Ασφαλείας απλά «χαιρετίζει» την επίτευξή της. Στη συνέχεια η συμφωνία γνωστοποιείται στον γενικό γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών. Επομένως, δεν υπάρχει τρόπος άσκησης βέτο στο Συμβούλιο Ασφαλείας με το οποίο θα μπορούσε η Ρωσία να προκαλέσει την ακύρωση της συμφωνίας των Πρεσπών.
3. Μπορεί να καταργήσει τη συμφωνία μία μελλοντική κυβέρνηση;
Μια διαδικασία ανάλογη με την παρεμπόδιση ένταξης στο ΝΑΤΟ (με την απειλή βέτο) του 2008 δεν μπορεί να επαναληφθεί. Το ελληνικό Κοινοβούλιο έχει κυρώσει τη συμφωνία των Πρεσπών, επιβεβαιώνοντας ότι εκλείπει πλέον η μοναδική αιτία της ελληνικής άρνησης του 2008, η οποία ήταν η μη συμφωνία για την ονομασία της γείτονος. Επίσης, σύμφωνα με το άρθρο 2 παρ. 1 της συμφωνίας, η Ελλάδα έχει δεσμευθεί «να μην αντιταχθεί στην υποψηφιότητα ή στην ένταξη της χώρας σε διεθνείς, πολυμερείς και περιφερειακούς Οργανισμούς και θεσμούς, όπου η Ελλάδα είναι μέλος». Επιπλέον, στο άρθρο 20 παρ. 9 καθίσταται σαφές ότι «οι διατάξεις της παρούσας συμφωνίας είναι αμετάκλητες». Ωστόσο, η Ελλάδα μπορεί να θέσει όρους και προϋποθέσεις για την πρόοδο στα 35 κεφάλαια της ενταξιακής διαδικασίας, αλλά η ίδια η συμφωνία εμποδίζει την Ελλάδα από την άσκηση βέτο. Παράλληλα, η διαδικασία παρακολούθησης της προόδου της ενταξιακής διαδικασίας κάθε χώρας, δίνει στα κράτη-μέλη, περιλαμβανομένης, φυσικά, της Ελλάδας, σημαντικά εργαλεία. Ως προς την ένταξη στην Ε.Ε. δεν έχουν αρθεί οι αντιρρήσεις της Γαλλίας και της Ολλανδίας για τη χορήγηση ημερομηνίας έναρξης ενταξιακών διαπραγματεύσεων. Παρ’ όλα αυτά, η ενταξιακή διαδικασία αναμένεται να ξεκινήσει είτε τον Ιούνιο είτε τον Δεκέμβριο και να διαρκέσει αρκετά χρόνια. Η ενδεικτική χρονολογία ένταξης που έχει δοθεί σε ΠΓΔΜ και Αλβανία (είναι μαζί υποψήφιες) είναι το 2025.
4. Ποιο είναι το όφελος για την Ελλάδα;
Οσοι εκτιμούν ότι η συμφωνία είναι επωφελής για τα εθνικά συμφέροντα επικεντρώνονται στην εκτόνωση ενός εθνικού προβλήματος που δέσμευσε την ελληνική εξωτερική πολιτική για 27 χρόνια. Στην Ελλάδα πιστώνεται καθοριστική συμβολή για την ενίσχυση της Δύσης στα Βαλκάνια, καθώς η ένταξη της ΠΓΔΜ στους δυτικούς θεσμούς ισοδυναμεί με την ανάσχεση της ρωσικής (αλλά και της τουρκικής) επιρροής. Ισως το πιο ουσιώδες όφελος είναι ότι η Ελλάδα επέβαλε θεμελιώδεις αξιώσεις της, όπως να αποδεχθεί η γείτονα σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό, κάτι που στοιχειοθετεί την ελληνική «εθνική γραμμή» ήδη από το 2008. Επιπλέον, η Ελλάδα πέτυχε μεταβολές στο σύνταγμα της ΠΓΔΜ με τις οποίες απαλείφθηκαν αλυτρωτικά χαρακτηριστικά. Κατέστη σαφής η διάκριση της αρχαίας ιστορίας της ελληνικής Μακεδονίας και της ιστορίας της Βόρειας Μακεδονίας – όσο κι αν οι γνώστες τονίζουν ότι ο σφετερισμός της αρχαίας μακεδονικής ιστορίας είχε ήδη εγκαταλειφθεί, καθώς ήταν απλώς ένα «τέχνασμα» της εποχής Γκρούεφσκι. Επίσης, η γλώσσα των κατοίκων της Βόρειας Μακεδονίας μπορεί να κατακυρώθηκε ως «μακεδονική», κάτι που θεωρείται παραχώρηση της Αθήνας προς τα Σκόπια χάρη στην οποία έλαβε ως «αντάλλαγμα» τη σύνθετη ονομασία και τη χρήση της εντός και εκτός της χώρας σε όλα τα επίσημα έγγραφα (erga omnes), αλλά από την άλλη, η Ελλάδα «κέρδισε» τη διευκρίνιση ότι η γλώσσα αυτή ανήκει στην οικογένεια των νοτίων σλαβικών γλωσσών (άρθρο 7, παρ.4).
5. Θα γίνουν αλλαγές στα σχολικά βιβλία; Θα απαγορευθεί η εκτέλεση του «Μακεδονία Ξακουστή» στις παρελάσεις ως «πράξη αλυτρωτισμού»;
Η Μεικτή Διεπιστημονική Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων Ελλάδος – ΠΓΔΜ πρόκειται να συνεδριάσει για δεύτερη φορά εντός του Φεβρουαρίου. Μέλη της επιτροπής διαβεβαιώνουν ότι αλλαγές θα γίνουν μόνον στα βιβλία της γείτονος με την απάλειψη αλυτρωτικών αναφορών. Οι αναφορές των ελληνικών σχολικών βιβλίων για τον Μακεδονικό Αγώνα δεν θα αλλάξουν, καθώς συνάδουν με τα ευρωπαϊκά πρότυπα για τη διαχείριση ανάλογων ζητημάτων. Ωστόσο, πολλοί τηρούν στάση αναμονής ώς τις τελικές αποφάσεις. Σε ό,τι αφορά τη «Μακεδονία Ξακουστή», η συμφωνία εξισώνει την Ελλάδα και τη Β. Μακεδονία ως προς την υποχρέωση αποφυγής πράξεων αλυτρωτισμού (άρθρο 4 και 6). Στο πλαίσιο αυτό μπορεί η «Μακεδονία Ξακουστή» να μην απαγορευθεί ρητά, ωστόσο η εκτέλεσή της μπορεί να ερμηνευθεί ως «πράξη αλυτρωτισμού» και γι’ αυτό δεν θα ενθαρρύνεται.
6. Ανοίγονται νέες οικονομικές δυνατότητες για την Ελλάδα;
Η πλήρης ομαλοποίηση των σχέσεων με τα Σκόπια ανοίγει νέες ευκαιρίες οικονομικής δραστηριοποίησης για την Ελλάδα, όχι μόνο στη ΠΓΔΜ, αλλά συνολικά στα Βαλκάνια. Η Βόρεια Ελλάδα αναμένεται να ωφεληθεί οικονομικά καθώς θα δεσπόζει σε σειρά από πρωτοβουλίες με επίκεντρο τη Θεσσαλονίκη. Οπως αναφέρεται στο άρθρο 12, οι δύο χώρες συμφωνούν να ενισχύσουν περαιτέρω τις διμερείς σχέσεις τους και γι’ αυτό «θα θεσπίσουν Ανώτατο Συμβούλιο Συνεργασίας (ΑΣΣ) των κυβερνήσεών τους με επικεφαλής τους πρωθυπουργούς τους». Παράλληλα, το άρθρο 14 προβλέπει τη σύσταση Κοινής Υπουργικής Επιτροπής (ΚΥΕ), η οποία θα προωθήσει τη συνεργασία σε ολόκληρο το φάσμα της οικονομικής δραστηριότητας, από την ενέργεια, τον τουρισμό και τις μεταφορές, ώς τις τηλεπικοινωνίες, το εμπόριο και τον γεωργικό τομέα.
7. Ποιο είναι το κόστος για την Ελλάδα;
Παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα είχε διαμορφώσει από το 2008 την εθνική γραμμή περί σύνθετης ονομασίας με γεωγραφικό προσδιορισμό, ένα μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης έχει παραμείνει στην εθνική γραμμή που προέκυψε από το συμβούλιο των πολιτικών αρχηγών του 1992, βάσει της οποίας δεν θα γινόταν δεκτό οποιοδήποτε όνομα που θα περιείχε τη λέξη «Μακεδονία». Η δεύτερη υποχώρηση είναι ότι αποδεχθήκαμε την ονομασία «μακεδονική» για τη σλαβική διάλεκτο την οποία ομιλούν οι γείτονες και ταυτόχρονα επιτρέψαμε την ενσωμάτωση στη συμφωνία του αμφίσημου αγγλικού όρου «nationality» που μεταφράζεται ταυτόχρονα ως «εθνότητα» και ως «ιθαγένεια». Η αμφισημία αυτή θεωρείται ότι ισοδυναμεί με την ελληνική αποδοχή ότι οι κάτοικοι της ΠΓΔΜ αποτελούν «μακεδονική εθνότητα». Οσο κι αν η «μακεδονικότητα» προκαλεί τη δυσαρέσκεια της αλβανικής μειονότητας της γείτονος (που αυτοπροσδιορίζεται ως «αλβανική»), είναι ένα στοιχείο που μπορεί να θεωρηθεί ότι τροφοδοτεί τον αλυτρωτισμό. Σημαντικό κόστος για την Ελλάδα είναι το γεγονός ότι καλλιεργήθηκε η εντύπωση μιας λύσης που επιβλήθηκε έξωθεν. Διαλύθηκε ο κυβερνητικός συνασπισμός ΣΥΡΙΖΑ – ΑΝΕΛ και η χώρα κυβερνάται από κυβέρνηση μειοψηφίας. Θα πρέπει, τέλος, να επισημανθεί ότι η χρήση του ονόματος εντός και εκτός της χώρας (erga omnes) θα ενεργοποιηθεί πλήρως όταν ολοκληρωθεί η ένταξη στην Ε.Ε. και όχι νωρίτερα.
8. Γιατί η εθνότητα και η γλώσσα θεωρούνται σημαντικές «υποχωρήσεις»;
Οσο και αν διαχωρίζεται η ιστορική κληρονομιά της αρχαίας Μακεδονίας που είναι ελληνική με την ιστορία της γεωγραφικής περιοχής που βρίσκεται βόρεια της ελληνικής Μακεδονίας, η εθνότητα και η γλώσσα φαίνεται ότι κατοχυρώνουν τη συμμετοχή των σλαβόφωνων στην έννοια της μακεδονικής πατρίδας. Θεμελιώνεται δηλαδή και επισήμως, τόσο με τη γλώσσα («Μακεδονική») όσο και με την ιθαγένεια/εθνότητα («Μακεδονική») ότι η Μακεδονία δεν είναι μόνο ελληνική. Είναι πολυεθνική. Παρά τους ισχυρισμούς ότι η Ελλάδα αποδέχθηκε τη μακεδονική γλώσσα το 1977 στο πλαίσιο Διάσκεψης του ΟΗΕ, η πραγματικότητα είναι ότι τότε αναγνωρίστηκε μόνον το «μακεδονικό-κυριλλικό αλφάβητο». Αλλωστε, αν είχε αναγνωριστεί «μακεδονική γλώσσα» το 1977 δεν θα παρέμενε κρίσιμο σημείο διαφωνίας από το 1992 ώς σήμερα. Τέλος, όσοι διαφωνούν και με τη σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό (εμμένοντας στην εθνική γραμμή του 1992) υπογραμμίζουν ότι πέρα από τη γλώσσα και την εθνότητα, ο όρος «Μακεδονία» στην κρατική ονομασία επισφραγίζει τη «μακεδονικότητα» που επίμονα διεκδικούσαν τα Σκόπια.
9. Αντιμετωπίζεται πραγματικά ο αλυτρωτισμός;
Οι αισιόδοξοι τονίζουν ότι η αναμενόμενη διεύρυνση των ελληνικών συμμετοχών στην οικονομία της γείτονος προβλέπεται ότι θα αποδυναμώσει τα ρεύματα αλυτρωτισμού. Από την άλλη πλευρά, οι σκεπτικιστές προειδοποιούν ότι η ελληνική αναγνώριση της «μακεδονικότητας» των Σκοπίων αποτελεί εξέλιξη-σταθμό στην κυοφορία του αλυτρωτισμού και στην περαιτέρω εδραίωση του εθνικού ιδεολογήματος των Σλαβομακεδόνων, που είναι το ιδεολόγημα του μακεδονισμού και διαμορφώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Σύμφωνα με αυτό, η «Μακεδονία του Αιγαίου» βρίσκεται υπό ελληνική κατοχή και η «Μακεδονία του Πιρίν» υπό βουλγαρική κατοχή. Η «Μακεδονία του Βαρδάρη» κατόρθωσε να απελευθερωθεί και να συσταθεί ως ανεξάρτητο κράτος (ΠΓΔΜ) μετά την κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας. Η Ιστορία είναι ζώσα στο παρόν και επηρεάζει διαρκώς το μέλλον. Η Ιστορία έχει καταγράψει ότι η σύσταση ανεξάρτητου μακεδονικού κράτους ήταν ο στόχος των Σλαβομακεδόνων που αποτέλεσαν υπολογίσιμο τμήμα των δυνάμεων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ κατά τον εμφύλιο πόλεμο. Η ήττα ματαίωσε το σχέδιο για μια ενιαία Μακεδονία που θα έφτανε ώς το Αιγαίο και ήταν το αντάλλαγμα για την υποστήριξη των Σλαβομακεδόνων στον αγώνα των Ελλήνων κομμουνιστών. Η εξέλιξη αυτή εξανάγκασε πολλούς Σλαβομακεδόνες σε φυγή από τη Βόρειο Ελλάδα. Οι αισιόδοξοι, πάντως, επιμένουν ότι όλα αυτά ανήκουν στο παρελθόν και δεν μπορεί εσαεί να δεσμεύουν το μέλλον.
10. Πώς θα μπορούσε να απειλήσει την Ελλάδα η τελική μετονομασία της ΠΓΔΜ σε Βόρεια Μακεδονία;
Ο ιστορικός χρόνος δεν γίνεται αισθητός με τον ίδιο τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την ανθρώπινη ζωή, δηλαδή τα ορατά επόμενα χρόνια. Μέσα στα επόμενα χρόνια η Ελλάδα όχι μόνο δεν απειλείται, αλλά ενισχύεται από την εδραίωση της σταθερότητας στα Βαλκάνια. Ομως, η αναγνώριση «μακεδονικής ταυτότητας» μπορεί να ισοδυναμεί με σπορά μέσα στον ιστορικό χρόνο, διότι το κράτος αυτό αποκτά την ιδιότητα ενός αυτόνομου εκφραστή της μακεδονικής ταυτότητας. Σε μια μελλοντική γεωπολιτική συγκυρία έπειτα από 30, 40 ή 50 χρόνια, ενδέχεται οι μεγάλες δυνάμεις, με αφετηρία τη «Βόρεια Μακεδονία» να υποστηρίξουν τη δημιουργία ενός ενιαίου πολυεθνικού-ομοσπονδιακού μακεδονικού κράτους –εντός ή εκτός του πλαισίου της Ε.Ε.– που θα συσταθεί ως «σφήνα» στα Βαλκάνια. Αυτοί οι γεωπολιτικοί υπολογισμοί είναι η αιτία που η Βουλγαρία αντιμετώπισε με επιφύλαξη τη συμφωνία των Πρεσπών. Στο κοντινό μέλλον η Αθήνα ίσως εξαναγκαστεί να αναγνωρίσει ως «μακεδονική μειονότητα» άτομα σλαβομακεδονικής καταγωγής που ζουν στην Ελλάδα. Σημειώνεται ότι η Ελλάδα έχει ήδη καταδικαστεί από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου το 2005 για «παραβίαση του δικαιώματος σε δίκαιη δικαστική ακρόαση και του δικαιώματος στη σύσταση σωματείου και συνεταιρισμού», έπειτα από προσφυγή του «Ουράνιου Τόξου». Η ελευθερία μετακινήσεων εντός της Ε.Ε. μπορεί είτε να συμβάλει στη μεγέθυνση της ελληνικής παρουσίας και επιρροής στα Σκόπια είτε να οδηγήσει στην ενίσχυση του σλαβομακεδονικού στοιχείου στη Βόρειο Ελλάδα.
Τι θα συμβεί με τις εμπορικές ονομασίες και τα σήματα
11. Πώς θα διευθετηθούν τα μακεδονικά εμπορικά σήματα;
Ο τίτλος «Μακεδονία» και τα παράγωγά της χρησιμοποιούνται στην επωνυμία 182 ελληνικών επιχειρήσεων όλων των κλάδων και 39 επιχειρήσεων που ανήκουν στον αγροτικό και διατροφικό κλάδο, ενώ πάνω από 4.000 είναι οι επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν τον όρο για κάποιο από τα προϊόντα τους. Είναι σαφές ότι οι επιχειρηματίες της ΠΓΔΜ – Βόρειας Μακεδονίας αποκτούν πλέον το δικαίωμα χρήσης του ονόματος. Γι’ αυτό ακριβώς θα πρέπει να υπάρξει εποικοδομητικός διάλογος και να συμφωνηθούν οι απαραίτητες ρυθμίσεις. Καθώς επικρατεί αυξημένη ασάφεια για σειρά από κρίσιμες λεπτομέρειες, η καλύτερη συμβουλή που δίδεται από τους ειδικούς στους Ελληνες επιχειρηματίες είναι να σπεύσουν να κατοχυρώσουν τα σήματα και τις επωνυμίες τους ακολουθώντας τις ήδη υπάρχουσες ευρωπαϊκές και διεθνείς διαδικασίες. Τα Επιμελητήρια της Βορείου Ελλάδος έχουν ήδη ενεργοποιηθεί και προσφέρουν νομική και συμβουλευτική αρωγή. Επισημαίνεται, πάντως, ότι τα Προϊόντα Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) και τα Προϊόντα Γεωγραφικής Ενδειξης (ΠΓΕ) είναι «στέρεα». Οι επωνυμίες τους θεωρούνται μη αμφισβητούμενες, αφού έχουν προσδιοριστεί μέσα από τη συμμόρφωση με προβλέψεις, όρους και αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Η συμφωνία των Πρεσπών περιέχει μία κρίσιμη πρόβλεψη για το ζήτημα αυτό. Στο άρθρο 1 παρ. 3θ αναφέρεται πως σε ό,τι αφορά «τα εμπορικά σήματα και τις επωνυμίες (trademarks και brand names)», οι δύο χώρες «συμφωνούν να υποστηρίξουν και να ενθαρρύνουν τις επιχειρηματικές κοινότητές τους να θεσμοθετήσουν έναν ειλικρινή, δομημένο και με καλή πίστη διάλογο, στο πλαίσιο του οποίου θα επιδιώξουν και θα βρουν αμοιβαίως αποδεκτές λύσεις στα θέματα που πηγάζουν από τις εμπορικές ονομασίες (commercial names), τα εμπορικά σήματα και τις επωνυμίες (trademarks και brand names) και όλα τα σχετικά ζητήματα σε διμερές και διεθνές επίπεδο».
Προβλέπεται από τη συμφωνία η δημιουργία διεθνούς ομάδας ειδικών μέσα στο 2019, η οποία θα στελεχώνεται από εκπροσώπους των δύο κρατών στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης, ενώ οι εργασίες της θα ολοκληρωθούν εντός τριών ετών – δηλαδή ώς το 2022. Η πρόβλεψη αυτή ενδεχομένως σημαίνει ότι πολλά θέματα επωνυμιών και σημάτων θα αντιμετωπιστούν από μηδενική βάση.
Ακόμα κι αν αυτό ισχύει, νομικοί με τους οποίους μίλησε η «Κ» τονίζουν ότι οι επιχειρηματίες που θα έχουν προνοήσει να εξασφαλίσουν ισχυρή κατοχύρωση των εμπορικών σημάτων και των επωνυμιών τους, θα έχουν ισχυρότερη προστασία, όποιες κι αν είναι οι τελικές αποφάσεις της διεθνούς ομάδας ειδικών.