του Κώστα Μποτόπουλου
Τι. Τώρα που κατέστη σαφές ότι έχουμε περάσει στη «φάση 3» και στο οικονομικό μέτωπο της πανδημίας («το 2008 θα μοιάζει περίπατος»), έχει σημασία να δούμε πού βρισκόμαστε και τι έχουμε μπροστά μας. Η γενικευμένη αβεβαιότητα, η διακοπή δραστηριοτήτων, τα μέτρα που λαμβάνονται και οι συνέπειές τους τρέφουν μια Λερναία Ύδρα με τέσσερα κεφάλια. Βαριές συνέπειες στο δημόσιο και κρατικό τομέα έχουν η πτώση της ανάπτυξης και η μείωση της εργασίας (20% αύξηση της ανεργίας αναμένεται στις ΗΠΑ, αν…), ενώ άμεση είναι, στον ιδιωτικό τομέα, η επίδραση της υπολειτουργίας των αγορών κεφαλαίου και μιας πιθανής χιονοστιβάδας πτωχεύσεων εταιριών (με πρώτες, χρονικά, εκείνες που δραστηριοποιούνται στους τομείς της αεροπλοΐας, του τουρισμού, της αυτοκινητοβιομηχανίας και της ενέργειας).
Όλες οι παραπάνω εκ φύσεως αλληλεξαρτώμενες εξελίξεις -η ανάπτυξη επιτρέπει τη διατήρηση και αύξηση θέσεων εργασίας, οι οποίες είναι απαραίτητες για την επιχειρηματική δραστηριότητα, η οποία τρέφεται από τη χρηματοδότηση μέσω τραπεζών και αγορών κεφαλαίων, που με τη σειρά τους τρέφουν την ανάπτυξη- έχουν αποκτήσει και γεωγραφική και ποιοτική ενότητα μέσω του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί η λεγόμενη «παγκοσμιοποιημένη οικονομία». Κάποια από αυτά τα προβλήματα, σε ορισμένες χώρες, θα μπορούσαν να αντιμετωπισθούν με διορθωτικά μέτρα. Όλα μαζί, σε όλες τις χώρες και τις οικονομίες του κόσμου, αλλάζουν το πρόσωπο και των οικονομιών και του κόσμου. Προσοχή: αλλάζουν, όχι (αναγκαστικά) καταστρέφουν.
***
Πόσο. Έχουμε πια και μια πρώτη γεύση του τρόπου με τον οποίο απαντά σε αυτή τη δομική αλλαγή η διεθνής κοινότητα. Πέρα από χρόνους αντίδρασης, αντανακλαστικά και κάποιες τοπικές ιδιαιτερότητες, το μίγμα, είτε προέρχεται από τις κυβερνήσεις και τις κεντρικές τράπεζες, είτε από υπερεθνικούς οργανισμούς όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, είναι λίγο πολύ το ίδιο: μεγάλου ύψους αγορές στοιχείων ενεργητικού (quantitative easing), διευκολύνσεις στη χρηματοδότηση σε αναπλήρωση/αντικατάσταση των αγορών κεφαλαίου, έκτακτα μέτρα στήριξης των εργαζομένων και της επιχειρηματικότητας μέσω κρατικών διευκολύνσεων ή επιδομάτων.
Με δύο λόγια: λεφτά από το ελικόπτερο (helicopter money), όχι για να σβήσει η φωτιά της ύφεσης, που είδαμε ότι έχει ήδη επέλθει, αλλά για να μείνει ζωντανή η σπίθα της οικονομικής δραστηριότητας. Είναι άραγε αυτό το νέο «whatever it takes» του παγκόσμιου συστήματος, και αποτελεί την κατάλληλη απάντηση στην άλλου είδους και ποιότητας πρόκληση που αντιμετωπίζουμε; (είπαμε: η οικονομική κρίση του 2008 κινδυνεύει να θεωρηθεί περίπατος μπροστά στην παρούσα).
Σε κάθε περίπτωση, παρά κάποιες αναπόφευκτες επιμέρους αστοχίες, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι, τελικά, οι πολιτικές και οικονομικές ηγεσίες του πλανήτη δεν έθεσαν σε λειτουργία όλο τους το οπλοστάσιο:
- Και τα 750 δις ευρώ που ανήγγειλε προχτές η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (με συμμετοχή και των ελληνικών ομολόγων στο πρόγραμμα), επιπλέον των 120 που είχε ρίξει, χωρίς επιτυχία, στις 12 Μαρτίου.
- Και το έστω κατόπιν εορτής και μετά από αχρείαστους λεονταρισμούς «πακέτο» 600 δις δολαρίων που ρίχνουν στην αμερικανική αγορά ο Τραμπ και η Fed.
- Και τα δάνεια ύψους, αρχικά, 1 δις δολαρίων που θέτει στη διάθεση των μελών του το ΔΝΤ.
- Και οι αντίστοιχες αντιδράσεις όλων των μεγάλων κεντρικών τραπεζών.
- Και τα ελληνικά μέτρα τόνωσης της ρευστότητας και προστασίας των επιχειρήσεων και της εργασίας (πόροι από την ΕΕ και από τον κρατικό προϋπολογισμό, αναστολή φορολογικών υποχρεώσεων, ρήτρες διατήρησης εργασίας, δάνεια με ειδικούς όρους, έκτακτες παροχές σε επιχειρήσεις που δυσκολεύονται και σε ελεύθερους επαγγελματίες) -όλα αυτά συνιστούν πραγματικά ισχυρό ανάχωμα.
Προσοχή όμως: είναι προσωρινά μέτρα-ενέσεις και όχι -δεν θα μπορούσαν εξάλλου να είναι- μέτρα δομικής προσαρμογής ή νέας πορείας
***
Μέχρι πού. Στη θεμελιώδη συνειδητοποίηση -η παγκόσμια οικονομία θα αλλάξει πρόσωπο- θα πρέπει, κάποια στιγμή, να δοθούν θεμελιώδεις απαντήσεις. Προς το παρόν, μαζί με την προσπάθεια σωτηρίας, είναι η ώρα θέσης των σωστών, όσο κι αν πονάνε ή εκπλήσσουν, ερωτημάτων:
- Πόση πτώση και, αντίστοιχα, πόσο «χρήμα από το ελικόπτερο» αντέχει η παγκόσμια οικονομία χωρίς να «κρατικοποιηθεί»;
- Θα υπάρξει, και ποια θα είναι, η νέα σχέση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα; (φανταστείτε την αντιμετώπιση του ιού χωρίς δημόσια συστήματα υγείας και φανταστείτε επίσης να επεκτεινόταν και στη σχέση κράτους-επιχειρήσεων η απαγόρευση του bail-out και το δόγμα bail-in).
- Τι είδους χαρακτηριστικά θα πρέπει να έχει ένα νέο τραπεζικό σύστημα για να είναι βιώσιμο;
- Θα αλλάξει ύφος και επίπεδο η διεθνής συνεργασία, όχι μόνο σε θέματα γεωπολιτικής αλλά και σε θέματα οικονομίας;
- Θα θέσει τις βάσεις η Ευρωπαϊκή Ένωση, μιας και αυτή μας καίει περισσότερο, για ένα μόνιμο και οικειοθελές «whatever it takes»;
- Θα πάει ο κόσμος, μέσα και μετά την υγειονομική κρίση, σε μια νέα ισορροπία ισχύος, επηρεασμένη από την εμφάνιση της προφανούς έκπτωσης των ΗΠΑ, του τρόπου αντίδρασης της Κίνας, της αποσταθεροποίησης των μη ανοιχτών/μη δημοκρατικών χωρών και οικονομικών ζωνών του πλανήτη;
- Είμαστε -θα βρεθούμε- έτοιμοι για μια επανοικοδόμηση των τσακισμένων θεμελίων πάνω σε πιο φιλικές στον άνθρωπο και στο περιβάλλον αρχές;
Στα περισσότερα από αυτά τα ερωτήματα θα προσπαθήσω να απαντήσω λίγο πιο αναλυτικά τις επόμενες εβδομάδες, με συνείδηση ότι αυτό το ημερολόγιο καταστρώματος μετατράπηκε εκ των πραγμάτων σε μαρτυρία τρικυμίας.
——-
- Ο Κώστας Μποτόπουλος είναι συνταγματολόγος, πρ. Ευρωβουλευτής και πρόεδρος της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς, Σύμβουλος Διοίκησης στην Τράπεζα της Ελλάδας και εταίρος στη δικηγορική εταιρία «Λαμπαδάριος και Συνεργάτες». Τα σχόλιά του στο economico.gr δημοσιεύονται κάθε Σάββατο