Η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων είναι ένα σενάριο που μέχρι πρότινος, ήταν στοιβαγμένο στο “συρτάρι” με τις πιθανές λύσεις για την πληθώρα προβλημάτων που αντιμετωπίζει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Ωστόσο φαίνεται ότι η συγκεκριμένη ιδέα, μετά τις διάσπαρτες δηλώσεις Ευρωπαίων τον τελευταίο καιρό -μεταξύ αυτών και της Μέρκελ- και την απόφαση τετραμερούς συνόδου που ανακοίνωσε ο Γάλλος πρόεδρος, αρχίζει σιγά-σιγά να υλοποιείται.
Άλλωστε, όταν οι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν συναντώνται όλοι μαζί, τότε πάγια τακτική τους είναι να συνομιλούν είτε ανά δύο (Παρίσι και Βερολίνο), είτε μεταξύ κρατών του Νότου (αγαπημένη συνήθεια του Φρανσουά Ολάντ). Αλλά στην τετραμερή Σύνοδο που ανακοίνωσε ο Γάλλος πρόεδρος και η οποία θα γίνει στις 6 Μαρτίου στις Βερσαλίες, με τη συμμετοχή της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ισπανίας και της Ιταλίας, προοιωνίζεται ένα νέο σχήμα.
Ο Φρανσουά Ολάντ, επιθυμώντας να δικαιολογήσει, αν όχι να κρύψει την πρόσκληση τόνισε: «Δεν πρόκειται να σχεδιάσουμε εμείς οι τέσσερις πώς πρέπει να είναι η Ευρώπη, δεν είναι αυτός ο στόχος μας, αλλά είμαστε οι 4 πιο σημαντικές χώρες και δικαιούμαστε να συζητήσουμε τι θέλουμε να κάνουμε με τους άλλους, μαζί».
Το μενού της τετραμερούς Συνόδου δεν θα περιέχει τίποτα παραπάνω από την προετοιμασία για την Σύνοδο της Ρώμης, η οποία θα γίνει στις 25 Μαρτίου. Κατά την διάρκεια της Συνόδου, οι Ευρωπαίοι ηγέτες επιθυμούν να γιορτάσουν τα 60ά γενέθλια της Συμφωνίας της Ρώμης (που θεσμοθέτησε την ΕΟΚ), ενώ θα επιχειρήσουν να αναζωογονήσουν ένα κοινό ευρωπαϊκό σχέδιο, το οποίο έχει εξασθενήσει από την προοπτική του Brexit και από τη γενικευμένη αστάθεια που επέφερε η εκλογή Τραμπ.
Μια ακόμα απόδειξη πως η συνθήκη των Βερσαλλιών, αναμένεται να λειτουργήσει ως ένα πρώτο δειλό βήμα για την περιβόητη “Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων” είναι και όσα προσεγμένα δήλωσε η Άγκελα Μέρκελ, στην Σύνοδο Κορυφής της Μάλτας, εκτιμώντας πως στο μέλλον, θα μπορούσε, αν μη τι άλλο, να υπάρξει μια Ευρώπη «πολλών ταχυτήτων» καθώς και πως «όλοι δεν θα συμμετέχουν κάθε φορά σε όλα τα βήματα ενσωμάτωσης».
Δηλώσεις τις οποίες επιβεβαίωσε και ο Γάλλος πρόεδρος, Φρανσουά Ολάντ υπογραμμίζοντας: «Θα υπάρξουν πολλές ταχύτητες; Η απάντηση είναι “ναι”. Αυτό θα συμβεί, ώστε στη Ρώμη να μπορέσουμε να πούμε τι θέλουμε για όλους, και για ορισμένους, περισσότερο».
Με την σειρά του ο επικεφαλής της ιταλικής κυβέρνησης, Πάολο Τζεντιλόνι, συμφώνησε με την ιδέα, ενώ και οι τρεις χώρες της ζώνης “Benelux” (Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο), σε κοινή τους ανακοίνωση, υπογράμμισαν την ανάγκη να ενισχυθούν οι σχέσεις μεταξύ των χωρών-μελών της Ευρωζώνης στα θέματα της μετανάστευσης, της ανάπτυξης και της ασφάλειας.
Η Ευρώπη πολλών ταχυτήτων ωστόσο δεν είναι καινούργια ιδέα. Ήδη στη δεκαετία του 1990, ο νυν υπουργός Οικονομικών της Γερμανίας Βόλφγκανγκ Σόιμπλε μιλούσε για έναν «σκληρό πυρήνα» των «κρατών-πρωταθλητριών» οι οποίες θα μπορούσαν να κάνουν γρηγορότερα βήματα ενσωμάτωσης. Στη συνέχεια έγινε λόγος για την Ευρώπη των «αλλεπάλληλων κύκλων», με τα ιδρυτικά κράτη-μέλη, τα κράτη της Ευρωζώνης, και έναν τρίτο κύκλο με τα κράτη της ζώνης των ελεύθερων συναλλαγών.
Η Ευρώπη των «28» (27 δηλαδή μετά και την αναμενόμενη υλοποίηση του Brexit από την Τερέζα Μέι), μοιάζει με ένα πύργο με τραπουλόχαρτα σε ανεμοθύελλα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι φυλακισμένη σε πολλά θέματα και πόσω μάλλον στα φορολογικά, εξαιτίας και της αρχής της πλειοψηφίας. Μια ένωση προβληματική με τα μέλη της να έχουν διαφορετικά συμφέροντα: οι ιδρυτές (Γαλλία, Γερμανία, Benelux, Ιταλία) έχουν μια πιο πολιτική άποψη για την Ευρωπαϊκή ένωση, ενώ οι «νεοεισερχόμενοι» που μπήκαν στην Ένωση στις αρχές του 2000 μοιράζονται πιο ρεαλιστικούς στόχους, όπως η πρόσβαση στην κοινή αγορά και η ελευθερία μετακίνησης.
Αλλαγή στάσης από το Βερολίνο
Οι δηλώσεις της Μέρκελ προμηνύουν και την σαφέστατη αλλαγή στάσης του Βερολίνου. Κατά την διάρκεια του κυκλώνα Brexit, η Μέρκελ είχε δώσει προτεραιότητα στην ενότητα των «27», φοβούμενη πως τα “απόνερα¨του Brexit θα έφερναν μια πιθανή διάλυση της ΕΕ.
Η πρώτη Σύνοδος που έγινε μετά το βρετανικό δημοψήφισμα, στην Μπρατισλάβα, τον Σεπτέμβριο του 2016, είχε προβάλει τα θέματα που απασχολούν όλους: την κοινή άμυνα, την αντι-τρομοκρατία, την προστασία των εξωτερικών συνόρων.
Η αλλαγή κατεύθυνσης της Γερμανίας σφραγίστηκε ουσιαστικά στη συνάντηση της Μέρκελ και του Ολάντ στις 27 Ιανουαρίου, στο Βερολίνο, μια εβδομάδα μετά την ορκωμοσία του Ντόναλντ Τραμπ. «Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δεν μπορεί η Ευρώπη να συνδέει τη μοίρα της με όποια χώρα-μέλος δεν προχωράει, ότι πρέπει η Ευρώπη να μπορεί να συνεχίζει χωρίς να περιμένει τις συμφωνίες κατά πλειοψηφία», εξηγεί ένας διπλωμάτης.
«Η Ευρώπη κρατάει τη μοίρα της στα χέρια της», είχε δηλώσει τότε η κυρία Μέρκελ, απαντώντας στον Αμερικανό πρόεδρο που είχε επαινέσει το Brexit και είχε αποκαλέσει τη μεταναστευτική πολιτική της καγκελαρίου «καταστροφική». Στο Παρίσι, στις Βρυξέλλες και στο Βερολίνο εκτιμούν ότι σε αυτή την εποχή των τεράστιων γεωπολιτικών αβεβαιοτήτων, δεν υπάρχουν περιθώρια ακινησίας, ό,τι κι αν συμβεί στις προσεχείς εκλογικές αναμετρήσεις στην Ευρώπη. «Το Βερολίνο κατάλαβε ότι η ΕΕ δεν μπορεί να μείνει μπλοκαρισμένη στο status quo», αναλύει ο Enrico Letta, πρύτανης της Σχολής Διεθνών Σχέσεων του πανεπιστημίου Sciences Po.
Τι έχουν στο μυαλό τους οι Μέρκελ και Ολάντ;
Οι Γάλλοι θέλουν να εμπεδωθεί η αλληλεγγύη στο εσωτερικό της νομισματικής ένωσης και να δημιουργηθεί μελλοντικά ένας ανεξάρτητος προϋπολογισμός, ελπίζοντας ότι η Σύνοδος της Ρώμης θα επικυρώσει μια τέτοια απόφαση. Η ηγεσία του Βερολίνου όμως είναι πιο επιφυλακτική: «Η καγκελάριος θέλει οι “27” να μοιραστούν μια κοινή βάση, με αξίες όπως η αλληλεγγύη και η έννοια του συμβιβασμού. Για τα υπόλοιπα, μπορεί να υπάρξουν διάφορες βαθμίδες ενσωμάτωσης», εξηγεί ένας διπλωμάτης.
Ο κύκλος της δεύτερης ζώνης
Όσον αφορά την ενσωμάτωση στην νομισματική ένωση, «είναι αλήθεια ότι οι Γερμανοί δεν είναι το ίδιο ενθουσιώδεις όπως ήταν πριν μια διετία», δήλωσε ο Γάλλος υπουργός Οικονομικών Μισέλ Σαπέν στο περιθώριο του Eurogroup της Δευτέρας 20 Φεβρουαρίου.
Πολλοί αμφιβάλλουν ότι το Βερολίνο, εξαιτίας των βουλευτικών εκλογών του προσεχούς Σεπτεμβρίου, θα μπορέσει να υπερασπιστεί μια φιλόδοξη μεταρρύθμιση για την Ευρωπαϊκή ένωση. «Δεν υπάρχει περίπτωση να γίνουν προτάσεις που θα σηματοδοτούν αλλαγή στις Συμφωνίες» εξήγησε ο Φρανς Τίμερμανς, ο πρώτος αντιπρόεδρος της Κομισιόν, πριν από μερικές ημέρες.
Αβεβαιότητα υπάρχει και για την πραγματική θέληση των κρατών της Benelux. Το κοινό κείμενο που προέκυψε στη Σύνοδο της Μάλτας είναι γενικό και αόριστο, εξαιτίας του σκεπτικισμού που υπάρχει στην Ολλανδία για το ευρωπαϊκό όραμα. Οι Βέλγοι, επίσης, δεν έχουν όλοι την ίδια άποψη. Ο υπουργός-πρόεδρος της Βαλονίας, Paul Magnette, πιστεύει ότι η Ευρώπη δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί αν δεν αποχωρήσουν οι χώρες της ανατολικής Ευρώπης. Ο Φλαμανδός Γκι Φερχόφσταντ, από την πλευρά του, επιμένει ότι πρέπει να δημιουργηθεί η ευρωπαϊκή ομοσπονδία.
Σε αυτό το πλαίσιο, πολλοί διπλωμάτες των Βρυξελλών εκτιμούν ότι οι δηλώσεις για μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων αποτελούν μια κρυφή απειλή έναντι των ανατολικών χωρών, οι οποίες φοβούνται ότι θα πεταχτούν στον κύκλο της δεύτερης ζώνης. Είναι ενδεικτικό ότι η Γερμανία σοκαρίστηκε από την άρνηση της Βαρσοβίας, της Μπρατισλάβας και της Βουδαπέστης να βοηθήσουν κατά τη διάρκεια της μεταναστευτικής κρίσης. Ενώ, η Πολωνία αποτελεί μια ανοιχτή απειλή για τις Βρυξέλλες και υπονομεύει και την αξιοπιστία της ΕΕ με τη μεταρρύθμιση που ετοιμάζει για το Συνταγματικό της Δικαστήριο, καταπατώντας τους κανόνες ενός κράτους δικαίου, όπως πιστεύει η Κομισιόν.
Η Γερμανίδα καγκελάριος, όπως και ο Φρανσουά Ολάντ, πιστεύει ότι η Πολωνία, η Ουγγαρία και η Σλοβακία θα παραμείνουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ακόμη κι αν ορισμένες χώρες αποφασίσουν να προχωρήσουν χωρίς αυτές, τουλάχιστον στην αρχή. Θεωρούν ότι είναι αδύνατο γι’ αυτές τις χώρες να αποκλειστούν «από την ευρωπαϊκή εγγύηση την ώρα που βρίσκονται στριμωγμένες ανάμεσα στη Ρωσία του Πούτιν και την αβέβαιη Αμερική του Τραμπ», εκτιμά ένας διπλωμάτης των Βρυξελλών.