Η διάταξη αυτή αποτελεί θετική εξέλιξη στο σύστημα έκτισης ποινών, καθώς οι «μωρομάνες» που διαβιούν ως καταδικασθείσες με τα βρέφη ή τα ανήλικα τέκνα τους, ηλικίας μέχρι οκτώ ετών στη φυλακή, έχουν τη δυνατότητα της αντικατάστασης της στερητικής της ελευθερίας ποινής με την έκτιση της ποινής τους – ανεξαρτήτως αυτής (!) στην κατοικία τους. Επιτέλους παύει το παράδοξο φαινόμενο της κράτησης των βρεφών και ανηλίκων τέκνων σε κατάσταση εγκλεισμού και επιτυγχάνεται η επιστροφή τους στο κοινωνικό πλαίσιο. Απαραίτητη ωστόσο είναι για την ασφάλεια των πολιτών η επιβολή συμπληρωματικής ποινής, όπως αυτή της ηλεκτρονικής επιτήρησης (βραχιολάκι), ως μέσο αποτροπής εκ νέου παραβατικής συμπεριφοράς.
Οι ρυθμίσεις του άρθρου 105 και 105 Β του νέου Π.Κ. που αφορούν τις κρατούμενες μητέρες ανηλίκων τέκνων.
Ι. Εισαγωγή
Επειδή ο νόμος αντανακλά και ρυθμίζει την πραγματικότητα, ή τουλάχιστον έτσι πρέπει να γίνεται φαίνεται ότι εισακούσθηκαν οι αιτιάσεις των κρατουμένων μητέρων προς το Υπουργείο Δικαιοσύνης. Κάτωθι μια από τις πολλές επιστολές των κρατούμενων μητέρων από την φυλακή του Ελεώνα Θηβών προς το Υπουργείο Δικαιοσύνης:
«Είμαστε κρατούμενες στις γυναικείες φυλακές Ελεώνα Θήβας και είμαστε μητέρες ανήλικων παιδιών. Σας αποστέλλουμε αυτή την επιστολή γιατί διαπιστώνουμε πια ότι κατά τη διάρκεια της κράτησης μας οι αλλαγές, κυρίως οι ψυχολογικές στα παιδιά μας είναι μεγάλες. Θέλουμε λοιπόν να σας προτείνουμε να επανατοποθετειθείτε στις διατάξεις που αφορούν τις μωρομάνες και να κάνετε όσο το δυνατό ευεργετικές τροποποιήσεις όπου να λαμβάνεται υπόψη η έκτιση του 1/3 της ποινής ανεξαρτήτως χρόνου, μικτά, δηλαδή την κλειστή φυλακή και τα ημερομίσθια μαζί. Να δημιουργηθεί μια ενεργή διάταξη όπως των κρατουμένων που είναι ασθενείς διότι και οι μητέρες ανήκουν στις ευπαθείς ομάδες, θα θέλαμε να σκεφτείτε ότι ακόμα και για τα μωρά που μεγαλώνουν στη φυλακή μαζί με τις μητέρες τους η ζωή τους, παρόλο που βρίσκονται μαζί τους δεν είναι εύκολη… Δεν ζητούμε ατιμωρησία ζητούμε επιείκεια για χάρη αυτών των παιδιών που τα περισσότερα θα καταλήξουν σε ιδρύματα όταν φύγουν από εδώ μόλις θα κλείσουν τα τρία τους χρόνια γιατί οι μάνες μένουν πίσω …»
Στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων του Π.Κ. και του Κ.Π.Δ. φαίνεται να εισακούσθηκαν τα αιτήματα των κρατούμενων μητέρων και να επιτεύχθηκε η ευνοϊκότερη προς αυτές ρύθμιση καθώς εισήχθη ο νέος ποινικός θεσμός της νεοπαγούς διατάξεως του άρθρου 105 Π.Κ., οι οποίες και αποτελούν κατά την προσωπική μου άποψη θετική εξέλιξη στον εκσυγχρονισμό και εξορθολογισμό στο σύστημα έκτισης ποινών και απόρροιά βασικών αρχών που διέπουν το παρόντα ΠΚ, ειδικότερα της αρχής του κοινωνικού κράτους αλλά και της αρχής του σεβασμού της αξίας του ανθρώπου που αφορά και την ποινική μεταχείριση των καταδίκων.
ΙΙ. Κατάστημα κράτησης γυναικών Ελεώνα Θηβών
Κατά την πρόσφατη επίσκεψη μου στο κατάστημα κράτησης γυναικών του Ελεώνα Θηβών, ενημερώθηκα ότι ανάμεσα στις 7 συνολικά πτέρυγες του εν λόγω καταστήματος κράτησης, στην 6η πτέρυγα, βρίσκεται το παράρτημα με τις λεγόμενες «μωρομάνες» στο οποίο διαβιούν οι εγκυμονούσες και οι καταδικασθείσες μητέρες με τα βρέφη ή τα μεγαλύτερα τέκνα τους, μέχρι αυτά να συμπληρώσουν το 3ο έτος της ηλικίας τους, όπως ορίζεται στο άρθρο 13 του ισχύοντος Σωφρονιστικού Κώδικα.
Στο ίδιο άρθρο υπάρχει μέριμνα για την τύχη των παιδιών αυτών μετά τον αποχωρισμό τους από τη κρατούμενη μητέρα. Σύμφωνα με αυτό, παιδιά άνω των τριών ετών, εφόσον στερούνται του κατάλληλου συγγενικού περιβάλλοντος κατά την κρίση του αρμόδιου δικαστικού λειτουργού και έπειτα από ακρόαση των γονέων, εισάγονται σε ιδρύματα παιδικής μέριμνας που λειτουργούν υπό την εποπτεία των Υπουργείων Υγείας και Πρόνοιας και Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Εν προκειμένω, το κατάστημα κράτησης γυναικών του Ελεώνα συνεργάζεται με το Χαμόγελο του Παιδιού.
ΙΙΙ. Η διάταξη του άρθρου 105 του νέου Π.Κ.
Η αλήθεια είναι ότι η αιτιολογική – εισηγητική έκθεση του νέου Π.Κ. δεν αναφέρει καμία αιτιολογία για την εισαγωγή της νεοπαγούς διατάξεως του άρθρου 105, παρά αρκείται σε μια απλή αναφορά της διατάξεως όπως αυτή ισχύει στο νέο Π.Κ. Είναι όμως προφανές ότι με τις μεταρρυθμίσεις που επήλθαν λόγω της εισαγωγής του νέου αυτού ποινικού θεσμού του άρθρου 105 η εικόνα των σωφρονιστικών καταστημάτων δύναται να αλλάξει σημαντικά και τούτο διότι βάσει της νέας διατάξεως προβλέπεται η δυνατότητα της αντικατάστασης της στερητικής της ελευθερίας ποινής με την κατ’ οίκον έκτισης της ποινής στην κατοικία για τρεις κατηγορίες καταδίκων, εφόσον βεβαίως το δικαστήριο κρίνει ότι πληρούνται οι τυπικές προϋποθέσεις του νόμου. Ο νομοθέτης με προφανή ανθρωπιστική διάθεση παραχωρεί αυτή τη δυνατότητα στις τρεις αυτές κατηγορίες καταδίκων που αφορούν ευπαθείς ομάδες που περιγράφονται στο άρθρο 105 ΠΚ και στις οποίες συγκαταλέγονται και οι κρατούμενες μητέρες.
Αναλυτικότερα, σύμφωνα με το άρθρο 105 του νέου Π.Κ. παρέχεται η δυνατότητα εκτίσεως της ποινής ή του υπολοίπου στην οικία:
1ον στην παρ. 1: Στους καταδικασθέντες σε ποινή στερητικής της ελευθερίας έως δέκα πέντε έτη, οι οποίοι έχουν υπερβεί το 70 εβδομηκοστό έτος της ηλικίας τους.
2ον Στην παρ. 2: Στις μητέρες που έχουν την επιμέλεια ανηλίκων τέκνων, τα οποία δεν έχουν συμπληρώσει το 8ο έτος της ηλικίας τους, ανεξαρτήτως του ύψους της επιβληθείσας ποινής.
3ον ομοίως στην παρ.2 εδ 2 χωρίς τις προϋποθέσεις της παρ. 1: Στους βαρέως νοσούντες ανεξαρτήτως ποινής κατόπιν γνωματεύσεως δύο ιατρών δημόσιου νοσοκομείου που πάσχουν:
- Από το σύνδρομο επίκτητης ανοσοποιητικής ανεπάρκειας τελικού σταδίου (HIV, AIDS)
- Από χρόνια νεφρική ανεπάρκεια και υποβάλλονται σε τακτική αιμοκάθαρση
- Από ανθεκτική φυματίωση είτε είναι τετραπληγικοί
- Από κύρωση του ύπατος με αναπηρία άνω του 67%
- Γεροντική άνοια
- Κακοήθη νεοπλάσματα τελικού σταδίου
Με κοινή απόφαση των Υπουργών Δικαιοσύνης, Διαφάνειας και Ανθρωπίνων Δικαιωµάτων και Υγείας µπορεί να προστίθενται και άλλα είδη ασθενειών ανάλογης βαρύτητας.
Η διάταξη του άρθρου 105 παρ. 2 παραπέμπει στην παρ. 1 οπότε στην περίπτωση που το δικαστήριο κρίνει ότι η έκτιση της ποινής σε κατάστημα κράτησης είναι απολύτως αναγκαία για να αποτραπεί η καταδικασθείσα μητέρα από την τέλεση άλλων αντίστοιχης βαρύτητας εγκλημάτων τότε θα πρέπει το τεκμηριώσει ειδικά συντάσσοντας την αντίστοιχη αιτιολογημένη έκθεση στην οποία οφείλει να αναπτύξει τις σκέψεις και παραδοχές του γιατί είναι αναγκαία η έκτιση εντός του καταστήματος κράτησης.
Το δικαστικό συµβούλιο µπορεί επίσης να ανακαλέσει την έκτιση της ποινής στην κατοικία αν διαπιστωθεί ότι δεν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του νόµου.
Αν το δικαστικό συμβούλιο κρίνει ότι η καταδικασθείσα μητέρα πληροί τις προϋποθέσεις εκτίσεως της ποινής ή του υπολοίπου της στην κατοικία, μπορεί σύμφωνα με το Άρθρο 105 παρ. 3 Π.Κ. συμπληρωματικά να επιβάλλει τους όρους του άρθρου 99 παρ. 2 περ. δ’ έως στ’ Π.Κ. στο κεφάλαιο του Π.Κ. αναστολή εκτέλεσης ποινής, με ανάλογη εφαρμογή της παρ. 4 του ιδίου άρθρου ή την έκτιση με ηλεκτρονική επιτήρηση, το βραχιολάκι.
Οι όροι του άρθρου 99 Π.Κ. παρ. 2 περ. δ’ έως στ’ Π.Κ., τους οποίους το Δικαστήριο μπορεί να επιβάλει προκειμένου για την έκτιση ποινής στην κατοικία είναι σωρευτικά ή διαζευκτικά:
1ον) αποκατάσταση συνόλου η μέρους ζημίας στο θύμα ανάλογα με το μέτρο δυνατοτήτων του καταδικασθέντος
2ον)αφαίρεση της άδειας οδήγησης μέχρι ένα έτος αν αφορά τροχαίο ή σοβαρή παραβίαση κοκ
3ον)καταβολή ποσού ύψους έως 10.000 ευρώ για κοινωφελείς σκοπούς
4ον)εκπλήρωση υποχρεώσεων καταδικασθέντος για διατροφή ή επιμέλεια άλλων προσώπων
5ον)συμμετοχή καταδικασθέντος σε πρόγραμμα απεξάρτησης
6ον)συμμετοχή σε συνεδρίες επιμελητή κοινωνικής αρωγής
7ον)Εμφάνιση σε αστυνομικό τμήμα
8ον ) απαγόρευση εξόδου από τη χώρα
Το ερώτημα αν η εν λόγω διάταξη ισχύει μόνο για κατάδικες ή και για υπόδικες μητέρες (άρθρο 15 του Σ.Κ.) απαντάται αρνητικά.
Σκέψεις υπάρχουν σχετικά με το ποια θα είναι τα κριτήρια έκτισης ποινής στην κατοικία και πως θα εξετάζονται οι τυπικές προϋποθέσεις τους από τα δικαστικά Συμβούλια, προκειμένου για ποινές ισόβιας είτε πρόσκαιρης κάθειρξης, δεδομένου ότι η καταδικασθείσα στην πράξη θα μπορεί να κινείται εκτός φυλακής.
Σύμφωνα με το άρθρο 56 παρ.2 του προϊσχύσαντος Ποινικού Κώδικα υπήρχε η δυνατότητα της «Κατ’ οίκον έκτισης της ποινής» και προβλεπόταν μόνο για τον καταδικασθέντα σε ποινή φυλάκισης, ο οποίος έχει υπερβεί το εβδομηκοστό πέμπτο έτος της ηλικίας του.
Στην εισηγητική έκθεση του νέου ΠΚ αναφέρεται ότι το άρθρο 56 έχει καταργηθεί ενώ οι παράγραφοι 2 και 3 του προϊσχύσαντος Π.Κ., που αναφέρονται στους όρους έκτισης των στερητικών της ελευθερίας ποινών στην οικία του καταδικασθέντος, μεταφέρθηκαν με τις αλλαγές που κρίθηκαν αναγκαίες στην ενότητα της έκτισης των ποινών στο άρθρο 105 του νέου ΠΚ. Tελικώς διατηρείται η παράγραφος 2 για την κατ’ οίκον έκτιση της ποινής στο νέο άρθρο 105.
Παρά τις διαφαινόμενες θετικές επιδράσεις της ευεργετικής διατάξεως για τις κρατούμενες μητέρες ανηλίκων τέκνων γεννάται το ερώτημα της ομαλής μελλοντικής επανένταξης τους στο κοινωνικό σύνολο και της μεταχείρισης που θα έχουν, αφού τα παιδιά συμπληρώσουν το 8ο έτος της ηλικίας τους και υπολείπεται μέρος της ποινής τους. Στην περίπτωση αυτή η καταδικασθείσα επιστρέφει στο κατάστημα κράτησης και αποξενώνεται από το ανήλικο ακόμη τέκνο της, για όσο χρόνο διαρκεί η έκτιση του υπολοίπου της ποινής της.
ΙΙ. Δικαίωμα στην υφ’ όρον απόλυση από την κατ’ οίκον έκτιση (αρθρο 105 παρ.2 σε συνδυασμό με το άρθρο 105 Β παρ.1 του νεόυ Π.Κ.)
Σε κάθε περίπτωση και σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση του νέου ΠΚ στο άρθρο 105 η καταδικασθείσα δικαιούται και απόλυσης υπό τον όρο της ανάκλησης µόλις συµπληρωθεί ο απαραίτητος για τη χορήγησή της χρόνος, οπότε λήγει η υποχρέωση του κατ’ οίκον περιορισµού.
Συνεπώς οι καταδικασθείσες μητέρες, των οποίων έχει γίνει δεκτό το αίτημα και εκτίουν την ποινή στην κατοικία τους, έχουν δικαίωμα σύμφωνα με το άρθρο 105 Β παρ.1 του νέου Π.Κ. (που αντιστοιχεί στο παλαιό 105) στην υφ΄ όρον απόλυση εφόσον έχουν εκτίσει: α) σε περίπτωση φυλάκισης, τα δύο πέµπτα αυτής, β) σε περίπτωση πρόσκαιρης κάθειρξης, τα τρία πέµπτα αυτής και γ) σε περίπτωση ισόβιας κάθειρξης τουλάχιστον είκοσι έτη. Διευκρινίζεται ότι, όπως και υπό τον προϊσχύσαντα Π.Κ., για τη χορήγηση της υφ’ όρον απόλυσης δεν απαιτείται να έχει καταστεί η καταδίκη αµετάκλητη.
Π.χ. Στην περίπτωση που η επιβληθείσα ποινή είναι πρόσκαιρη κάθειρξη πέντε ετών σύμφωνα με το άρθρο 105 Β παρ.1 περ. β σε συνδυασμό με το άρθρο 105 παρ. 2 του νέου Π.Κ. η καταδικασθείσα μητέρα θα πρέπει να παραμείνει στην κατοικία της τα 3/5 των 5 ετών ήτοι 3 έτη. Όταν θα έχει συμπληρώσει τα 3 έτη, δύναται να ζητήσει την υφ’ όρον απόλυση της.
Τίθεται λοιπόν το πρακτικό ζήτημα αν εκείνη θα πρέπει να επιστρέψει στην φυλακή προκειμένου να διαβιβαστεί το αίτημα της για την υφ’ όρον απόλυση στον Εισαγγελέα του τόπου έκτισης της ποινής, ώστε να συνταχθεί πίνακας υπολογισμού ποινής και να αφεθεί με την υποχρέωση της εμφάνισης σε αστυνομικό τμήμα.
Περαιτέρω μπορεί πρωτοδίκως να έχει προηγηθεί υποβολή αιτήματος για αντικατάσταση της στερητικής της ελευθερίας ποινής με την κατ’ οίκον έκτιση της ποινής κατόπιν της πρωτόδικης αποφάσεως και η πρωτόδικη ποινή να αλλάξει στο Εφετείο, να μειωθεί. Οπότε στην περίπτωση αυτή εφόσον και πάλι πληροί τις τυπικές προϋποθέσεις του άρθρου 105 Β παρ. 1 που προβλέπονται για την υφ’ όρον απόλυση, προκειμένου για την έκτιση στην κατοικία, η καταδικασθείσα θα πρέπει να επιστρέψει στην φυλακή και η αίτηση της θα διαβιβαστεί από εκεί στον αρμόδιο εισαγγελέα για την υφ’ όρον απόλυση της από την κατ’ οίκον έκτιση. Η προσωρινή έστω αυτή επιστροφή στην φυλακή με τον τρόπο αυτόν, φαίνεται να συγκρούεται με τον σκοπό της έκτισης στην κατοικία για τις μητέρες ανηλίκων τέκνων, ο οποίος κυρίως συνίσταται στην διατήρηση της επαφής και της εν γένει σχέσεως της μητέρας με το τέκνο της.
ΙΙΙ. Αντισυνταγματικότητα – Αρχή της ισότητας των φύλων
Περαιτέρω ένα άλλο θέμα που ενδέχεται να απασχολήσει το νομικό κόσμο, είναι το ότι η διάταξη του άρθρου 105 Π.Κ. δεν καλύπτει τον γονέα – πατέρα που έχει την επιμέλεια του τέκνου, αλλά μόνο την μητέρα και ίσως αυτό να προσκρούει στην αρχή της ισότητας των φύλων και έτσι να γεννάται ζήτημα αντισυνταγματικότητας, καθώς θίγονται δικαιώματα που προστατεύονται και από υπερσυνταγματικά νομοθετήματα όπως η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών, το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα και τον Χάρτη Θεμελιωδών Ελευθεριών της Ε.Ε..
Από την άλλη πλευρά φαίνεται ότι το κριτήριο του νομοθέτη είναι η επί της ουσίας άσκηση της επιμέλειας και όχι άλλα στοιχεία που προσιδιάζουν στην φύση της γυναίκας όπως ο θηλασμός.
Προκειμένου να μην τίθεται θέμα διάκρισης των δύο φύλων και συνεπώς αντισυνταγματικότητας της εν λόγω διατάξεως, αντί της λέξεως «μητέρες» στο άρθρο 105 θα μπορούσε να αναφερθεί «οι έχοντες την επιμέλεια γονείς» ανηλίκων τέκνων. Σημειωτέον ότι στον Αστικό Κώδικα υπάρχει η δυνατότητα ανάθεσης της επιμέλειας και σε τρίτους μη γονείς.
ΙV. Κίνδυνος καταχρηστικής άσκησης δικαιώματος
Σε κάθε περίπτωση η εφαρμογή του νέου αυτού μέτρου της κατ’ οίκον εκτίσεως της ποινής για τις κρατούμενες μητέρες στη πράξη θα πρέπει να γίνεται με σύνεση, φειδώ, αυστηρή τήρηση των όρων και να παραχωρείται κατόπιν αυστηρής κρίσεως του δικαστικού συμβουλίου για τους προφανείς κινδύνους της καταχρηστικής άσκησης του δικαιώματος.
Πράγματι, εφόσον για παράδειγμα, κάποια υπόδικη γνωρίζει το δικαίωμα της για την αντικατάσταση της στερητικής της ελευθερίας ποινής με έκτιση της ποινής στην κατοικία, έχει τον χρόνο να «μεθοδεύσει» μια εγκυμοσύνη και να κάνει χρήση της ευνοϊκής διάταξης στο μέλλον για δικό της ουσιαστικά όφελος, καταχρώμενη έτσι το σκοπό της εν λόγω διατάξεως και τον κοινωνικό της χαρακτήρα.
V. Ευεργετικός υπολογισμός (άρθρο 105 Β παρ. 4 περ.ε του νέου Π.Κ.)
Περαιτέρω, στην περίπτωση που οι κρατούμενες μητέρες με τα ανήλικα τέκνα τους εκτίουν την ποινή εντός φυλακής, σύμφωνα με το άρθρο 105 Β παρ. 4 περ. ε του νέου Π.Κ., προβλέπεται ευεργετικός υπολογισμός της εκτιτέας ποινής, ήτοι κάθε ημέρα κράτησης των μητέρων για όσο διάστημα έχουν μαζί τα ανήλικα τέκνα τους υπολογίζεται ευεργετικά ως δύο ημέρες εκτιόμενης ποινής. Ο ευεργετικός υπολογισμός ίσχυε και με την προηγούμενη διάταξη του άρθρου 105 παρ. 4 του προϊσχύσαντος Π.Κ. με τις ίδιες προϋποθέσεις και δεν ισχύει για την κατ’ οίκον έκτιση της ποινής του άρθρου 105 του νέου Π.Κ..
Ο ευεργετικός υπολογισμός των ημερών έκτισης της ποινής για τις κρατούμενες μητέρες βρίσκεται σε διαζευκτική σχέση με το νέο μέτρο αντικατάστασης της στερητικής της ελευθερίας ποινής με έκτιση αυτής στην κατοικία καθώς η κρατούμενη μητέρα έχει τη δυνατότητα να επιλέξει την παραμονή της εντός της φυλακής με το παιδί αφού στην αντίθετη περίπτωση δεν θα ισχύει για αυτήν ο ευεργετικός υπολογισμός της ποινής της.
Περισσότερα και ειδικότερα σημεία και ζητήματα θα αναδειχθούν στην πράξη με την εφαρμογή των νέων διατάξεων.
*H Εβίτα Δ. Βαρελά είναι δικηγόρος, Master of Law University of Zurich
πηγή: https://lawandorder.gr